Pytanie 1 Mexikowie (czyt. Meszikowie, popularnie zwani Aztekami) - Najliczniejszy obecnie naród indiański w Meksyku. W momencie konkwisty przewodzili najsilniejszej federacji państw na obszarze Mezoameryki.
Termin Azteca pierwotnie oznaczał "ludzi z Aztlán" i odnosił się jedynie do niewielkiego plemienia, które (jako ostatnie spośród wszystkich ludów Ameryki Środkowej) przybyło na obszar Płaskowyżu Meksykańskiego w XIII wieku. Z czasem jednak ludowi temu udało się podbić i częściowo zasymilować wiele innych ludów, dzięki czemu Aztekowie stali się mniejszością w samym Tenochtitlan.
Mieszkańcy Doliny Meksyku zazwyczaj nazywali siebie terminem Mexica (nadanym im wg ich wierzeń przez boga Huitzilopochtli), od którego wywodzi się współczesna nazwa Meksyku.
Prapoczątki Azteków opisuje średniowieczny dokument indiański, tzw. kodeks Boturini (zwany także Wstęgą Wędrówki - hiszp. Tira de la Peregrinación). Wspomina on, iż Aztekowie natknęli się pewnego dnia na kamienną głowę boga Huitzilopochtli, która wydawała z siebie dziwne świszczące dźwięki. Huitzilopochtli obiecał im, że uczyni ich panami całego Meksyku i wskaże im miejsce do osiedlenia się, jeżeli tylko zabiorą kamienną głowę ze sobą. Zgodnie z legendą, Aztekowie posłuchali ich nowego boga i przybyli na obszar dzisiejszego Meksyku z mitycznej krainy Aztlán (Miejsce Czapli), w 1111 (kodeks Boturini podaje datę 1168), znajdującej się daleko na północy (przypuszczalnie w rejonie dzisiejszego stanu Nowy Meksyk) i osiedlili się na krótko w miejscu zwanym Chicomóztoc (Siedem Grot - mityczne miejsce wymieniane w mitologiach wielu ludów mezoameryki). Następnie w 1163 przybyli do Coatepec (według archeologów w pobliżu miasta Tula) i ostatecznie w 1168 do samej Tuli - miasta oddalonego o 64 km od brzegów jeziora Texcoco. Dopiero po niemal 200 latach od przybycia do Tuli, po ciągłym poszukiwaniu w okolicach jeziora miejsca do zamieszkania i walkach z okolicznymi plemionami, bóg Huitzilopochtli wskazał Aztekom miejsce na ostateczną siedzibę (według azteckiego kalendarza był to rok 1325) - u źródeł strumienia znajdującego się na wyspie, pod skałą z której wypływał znajdował się kaktus, na którym biały orzeł pożerał węża. Kapłani ogłosili iż jest to długo oczekiwany znak od Huitzilopochtli i Aztekowie na wyspie założyli miasto Tenochtitlan (Miejsce Owocu Kaktusa lub Kaktusowa Skała).
W rzeczywistości powód założenia miasta na wyspie mógł być o wiele bardziej prozaiczny: teren wokół jeziora w chwili przybycia Azteków był już od dawna podzielony między silne i zorganizowane miasta, a nowo przybyłym zwyczajnie mogło brakować siły do podbicia któregoś z sąsiadów.
Aztekowie przybyli nad jezioro Texcoco w 1325 roku i zaczęli zagospodarowywać jedną ze znajdujących się na nim wysp, pomimo niewielkiej powierzchni nowej siedziby, uzyskiwano nowe miejsca do rozbudowy miasta budując tzw. chinampas - wykonane z sitowia i mułu z jeziora platformy. Założyli tam miasto Tenochtitlan, a w 1357 część ich plemienia osiedliła się na sąsiedniej wyspie, w mieście Tlatelolco, które zostało w końcu wchłonięte przez miasto Mexików.
W 1425 roku na tron w Azcapotzalco zasiadł Maxtla, uprzednio zabiwszy prawowitego następcę - swojego starszego brata Tayauha. W 1426 polecił uwięzić i zabić młodego władcę Mexików, Chimalpopoca. Jego następca, Itzcoatl, postanowił uniezależnić się i wraz ze sprzymierzeńcami wypowiedział wojnę Azcapotzalco. Po roku ciężkich walk wojna skończyła się zwycięstwem wojsk sprzymierzonych. Tenochtitlan stało się państwem suwerennym.
Autorem sukcesu Azteków był Tlacaelel, dowódca wojsk azteckich. Po zwycięstwie w 1428 został on mianowany Cihuacoatlem (wicekrólem) i przeprowadził konsekwentną reformę całego społeczeństwa. Stworzył mistyczną wizję Azteków jako narodu wybranego przez słońce. Był on inicjatorem spalenia lub skazania na zapomnienie wszystkich dotychczas napisanych lub zapamiętanych historii i stworzenie całej mitologii od podstaw.
Z żelazną konsekwencją palił również wszystkie księgi ludów podbitych i zastępował je wizją rzeczywistości lansowaną przez Azteków. Podbitym pozwalano na zachowanie tradycyjnego panteonu lokalnych bogów, jednak za najwyższych musieli być uznani Huitzilopochtli i jego matka Coatlicue, bogini ziemi.
Tlacaelel stał się także autorem pomysłu wojen kwietnych
wojny toczone w XV wieku przez plemiona azteckie po okresie suszy, która miała miejsce w Meksyku w latach 1450-1454.
W wyniku suszy wśród plemion indiańskich Mezoameryki zapanował głód. Kapłani, jako środek zaradczy, uznali potrzebę składania większej ilości ofiar z ludzi. Aby nie zabrakło ofiar, została zawarta umowa pomiędzy Tenochtitlanem, Huexotzengo oraz Tlaxcalą, o prowadzeniu pomiędzy sobą, corocznie w ustalonym wcześniej miejscu wojen tzw. guerras floridas. Wojny te toczono zawsze wiosną. Ich jedynym celem było pojmanie jak największej liczby jeńców przeznaczonych na ofiary dla bogów. Ponieważ w 1455 rzeczywiście plony były wysokie (padały obfite deszcze) umocniło to przekonania Azteków o słuszności kapłańskich żądań.
Wojny kwietne przyczyniły się też pośrednio do upadku Azteków, gdyż po wylądowaniu Corteza w 1519, plemiona azteckie usiłowały również i w walce przeciwko Hiszpanom stosować reguły "wojen kwietnych", do czego przybysze z Europy nie byli zobligowani, stąd bardzo wysokie straty pośród Indian w starciach z Hiszpanami.
Tlacaelel nigdy sam nie został wybrany tlatoanim, jednak w praktyce rządził tak polityką zagraniczną, jak i wewnętrzną państwa aż do swej śmierci między 1475 a 1480 rokiem. W tym czasie kolejni tlatoani prowadzili dalsze podboje państw Doliny Meksyku. Dzięki składom żywności założonym przez Tlacaelela, Aztekom udało się uniknąć głodu, jaki dotknął sąsiadów w wyniku powodzi w 1449 oraz mrozów i suszy w 1450 i 1451.
Zwycięskie wojny doprowadziły do tego, że w końcu XV wieku większa część państw od północnego Meksyku aż po dzisiejszą Gwatemalę płaciła Trójprzymierzu ( Tenochtitlan, Texcoco i Tlacopan) trybut w tej czy innej formie. W przeciwieństwie jednak do państw europejskich, państwo azteckie nigdy nie było scentralizowane. Z całego "Imperium" spływały do stolicy dary i trybuty, jednak na podbitych terytoriach władzę sprawowała nadal administracja lokalna.
W 1502 na tron wstąpił Montezuma II, dziewiąty tlatoani Azteków. Próbował on przeprowadzić swoistą reformę intelektualną w mieście i zmienić nieco oficjalną ideologię państwową Azteków. Sprowadzał do stolicy urzędników, artystów i poetów z innych podbitych rejonów, a także złagodził politykę wobec podbitej ludności. Za jego panowania w Tenochtitlan, tuż obok wielkiej świątyni Huitzilopochtli z czasów Tlacaelela, postawiono wielką świątynię Coateocalli poświęconą wszystkim bogom.
W latach 1519-1524 Hernán Cortés z oddziałem 500 żołnierzy podbił i opanował terytorium państwa Azteków. Swój sukces zawdzięczał głównie specyfice imperium azteckiego, gdzie w ramach imperium istniały miasta-państwa, które miały pewne synonimy niepodległości (władza) i płaciły coroczny trybut władcom Trójprzymierza, oraz zbiegowi okoliczności związanemu z wierzeniami Azteków. Przybycie Corteza zbiegło się z czasem oznaczonym na powrót bóstwa azteckiego i za nie początkowo Cortez był brany. Fakt, iż Hiszpanie dysponowali końmi, które były wcześniej Aztekom nieznane, nie miał aż takiego znaczenia, jak się do niedawna sądziło. Ostatnim tlatoni był heroiczny obrońca Tenochtitlan Cuauhtemoc, który został zamordowany przez Hiszpanów w lutym 1525 w kraju Majów-Chontal zwanym Acalan (lub Hueymollan w języku nahuall).
Warto wspomnieć, że w czasie najazdów konkwistadorów Aztecy byli na bardzo wysokim poziomie rozwoju. Ich miasta osiągały nawet do 300 tys. mieszkańców.
Społeczeństwo azteckie w zasadzie dzieliło się na dwie podstawowe warstwy - szlachtę, czyli pipiltin i lud, czyli macehuales. Ale każda z tych grup była bardzo zróżnicowana. W warstwie szlacheckiej wyodrębniały się rody arystokratyczne, wywodzące swe pochodzenie najczęściej od potomków możnowładców tolteckich, oraz zwykła szlachta. Głównym zadaniem pipiltinów było pełnienie funkcji publicznych, administracyjnych i wojennych. Szlachta miała specjalne przywileje, między innymi mogła posiadać ziemię na własność i swobodnie nią rozporządzać. Wśród ludności nieszlacheckiej również istniały znaczne podziały. W tej grupie wyróżniali się kupcy, artyści i rękodzielnicy. Niżej od nich w hierarchii społecznej stali wieśniacy , także dzielący się na kilka kategorii.
Najniższą pozycję w społeczeństwie zajmowali niewolnicy, którzy jednak nie tworzyli odrębnej klasy społecznej i jeśli na przykład popadli w niewolę z powodu długów, mogli po zwróceniu należności stać się znowu wolnymi obywatelami.
Elitę społeczną tworzyli wychowankowie calmecac - szkół w których kształcono przyszłych kapłanów i wysokich urzędników, zajmujących najwyższe stanowiska publiczne, sakralne i świeckie.
Młodzież plebskiego pochodzenia wychowywano w zakładach zwanych telpochcalli, czyli "dom młodych". Wpajano jej tam obowiązujące obywateli azteckich zasady postępowania użyteczne dla dobra całej zbiorowości i uczono przede wszystkim rzemiosła wojennego.
Uzbrojenie ofensywne wojownika meksykańskiego składało się z procy (tematlatl), miotacza krótkich oszczepów (atlatl), włóczni właściwej (tematlatl), dzidy o trzech grotach (tlatzontectli), drewnianego miecza o krawędziach nabijanych silnie tnącymi ostrzami z obsydianu (macuahuitl) lub jego odmiany, szerszej i dwuręcznej (macuahuitlzoctli), drewnianej maczugi (cuauhololli), pik, kamieni rzucanych ręcznie oraz łuku (tlahuitolli) z zapasem strzał (mitl). Groty wykonane były z łupanego kamienia, kości zwierzęcych lub rybich ości bardzo mocnych i ostrych. Groźną i skuteczną bronią były zwłaszcza macuahuitl i macuahuitlzoctli o czym przekonali się Hiszpanie obserwując jak jeden cios potrafi zabić konia.
Uzbrojenie defensywne obejmowało okrągłe tarcze (chimalli), wykonane z twardej trzciny przeplatanej bawełnianymi sznurami, z zewnątrz zdobione m.in. piórami i złotymi blachami, chroniące nawet przed strzałem z kuszy; ichcahuipilli - rodzaj pancerza - kaftanu ze skóry podbitej bawełną lub z samej zbitej i mocno pikowanej bawełny, o gubości do dwóch palców; kaftan z krótkimi spodniami, z grubego materiały, pokryty różnobarwnymi piórami, ubiory ze skór zwierzęcych oraz drewniane hełmy w kształcie głów węży, orłów, jaguarów, w których twarz wojownika wystawała z otwartej paszczy, bogato zdobione piórami, złotem, szlachetnymi kamieniami.
Stroje wojenne różnicowały wojowników ze względu na pochodzenia i pozycję społeczną. Na przykład wojownicy wywodzący się z ludu mogli nosić ichcahuipilli tylko do pasa i zdobiły ich wyłącznie skóry zwierzęce, podczas gdy szlachta używała ichcahuipilli długich, sięgających czasem do połowy łydek, oraz nosiła ozdoby z piór, złota, drogocennych kamieni.
Kupcy
Kupcy zwani pochteca, tworzyli odrębną warstwę w społeczeństwie azteckim. Byli bardzo użyteczni dla władców, gdyż poza działalnością handlową zajmowali się również wywiadem prowadzonym na terenach, przez które przechodzili. Ekspedycje kupieckie wyruszały w różnych kierunkach na dalekie wyprawy, sprowadzając cenne surowce i handlując gotowymi wyrobami. Kupcy mieli własne bóstwo, yacatecuhtli, któremu składali ofiary przed wyprawą głównie z indyków i przepiórek, prosząc o opiekę a po wyprawie w podzięce za szczęśliwy powrót.
W handlu azteckim posługiwano już się pewnymi środkami płatniczymi, jak m.in., małymi siekierkami z miedzi, tulejkami z piór wypełnionymi proszkiem złota, ozdobnymi piórami i ziarnami kakao.
Jeńców wojennych na ogół poświęcano na ofiary bogom, jednak tych, którzy posiadali jakieś nieprzeciętne zdolności, sprzedawano do służby w gospodarstwach domowych lub też przydzielono do prac użyteczności publicznej. Przestępstwa, za których popełnienie człowiek tracił wolność, były następujące: zaniedbanie doniesienia o zdradzie, przynależność do rodziny zdrajcy, porywanie dzieci mające na celu sprzedaż wolnych ludzi, sprzedaż cudzej własności bez zezwolenia właściciela, kradzież bez odszkodowania. Wszyscy ci przestępcy stawali się własnością prywatna przeważnie tych osób, na których niekorzyść popełnili przestępstwa i którym winni byli zadośćuczynienie.
Niewolnictwo dobrowolnie przyjmowali biedacy, którzy nie posiadali ziemi ani wystarczających środków do życia, osobnicy zbyt leniwi, aby zatroszczyć się o zdobycie środków utrzymana, gracze i prostytutki, szukające oparcia i protekcji. Często również sprzedawali dziecko, zastrzegając sobie, że wówczas gdy podrośnie na tyle, aby móc pomagać użytecznie w gospodarstwie domowym - wymienią je na młodsze.
Niewolnik mógł sprawować władze wobec swojej rodziny, mógł posiadać dobra prywatne i nawet mieć z kolei własnych niewolników. Jego dzieci rodziły się wolne. Jedyne co tracił - to możność uzyskania jakiegoś oficjalnego stanowiska, które zależne było od służby publicznej i nie mogło być powierzane ludziom, którzy popełnili jakieś wykroczenia przeciw społeczeństwu.
Pytanie 2
Region zamieszkany przez Majów dzieli się na cztery główne krainy historyczne:
Północne Równiny (Northern Lowlands) obejmujące większość właściwego Półwyspu Jukatan.
Centralne Równiny - Petén (Central Lowlands) - region obejmujący tropikalny las podzwrotnikowy Petén, czyli większość współczesnego terytorium Belize, wcinający się klinem w północną Gwatemalę oraz południowe rejony meksykańskiego stanu Campeche.
Południowe Równiny (Southern Lowlands) - zwane również Równinami Przejściowymi - obejmują pas ziemi od południowej granicy Belize i zachodniej Hondurasu, wzdłuż zlewiska rzeki Usumacinta aż do jej ujścia do Atlantyku.
Wyżyny Gwatemali (Guatemalan Highlands) - obejmują pas łańcuchów górskich i wulkanicznych, mniej więcej od granic Salwadoru po wybrzeże atlantyckie stanu Tabasco, wzdłuż Pacyfiku. Tak granica wschodnia jak i zachodnia tego obszaru są trudne do określenia, głównie ze względu na niskie zaludnienie i mieszanie się kultur w przeszłości.
W tym okresie na wybrzeżu Pacyfiku i Wyżynach Gwatemali pojawiło się wiele elementów typowych dla późniejszej kultury Majów. Prawdopodobnie dzięki ożywionym kontaktom handlowym między poszczególnymi osadami, a także dzięki początkom polityki dynastycznej i formowania się arystokracji (almehenob), zdobycze cywilizacyjne poszczególnych regionów a także innych kultur (jak Olmekowie), dość szybko rozpowszechniły się na całym obszarze. Już w środkowym okresie preklasycznym (Middle Preclassic) sposób wytwarzania ceramiki stał się ujednolicony, a różnice stały się głównie stylistyczne.
W tym okresie nastąpił również swoisty boom demograficzny na całym obszarze Mezoameryki, który zaowocował gwałtownym rozwojem miast, w których zaczęły pojawiać się większe budowle kamienne.
W późnym okresie preklasycznym (Late Preclassic) na całym obszarze kultury Majów notuje się stratyfikację społeczną, przejawiającą się między innymi w gwałtownym rozwoju ceremoniału związanego z pochówkiem zmarłych, a także związanych z nim kamiennych świątyń, bogato zdobionych motywami dynastycznymi i mitologicznymi. Pojawiają się też pierwsze przypadki użycia pisma, choć głównie w formie ideograficznej.
Pomiędzy I a połową III wieku naszej ery, a więc w tak zwanym schyłkowym okresie preklasycznym (Terminal Preclassic) powstają liczne miasta zorganizowane wokół kamiennych centrów ceremonialnych. Z tego okresu pochodzą m.in. słynne centra Tikal, El Mirador i Cerros, z wysokimi piramidami (kilkadziesiąt metrów) o bogatej symbolice i ornamentyce wyrażonej w stiukowych płaskorzeźbach. Jednakże pod koniec tego okresu miasta te stopniowo podupadają i centra rozwoju kultury przenoszą się do innych ośrodków. Przyczyna tego upadku jest, jak dotąd, nieznana
Za początek okresu klasycznego (Classic period) przyjmuje się zwykle okolice połowy III wieku, kiedy to na obszarze Majów pojawiają się pierwsze inskrypcje zawierające dane kalendarzowe zapisane przy użyciu tak zwanej Długiej Rachuby. Powstały również pierwsze organizmy quasi-państwowe, jak na przykład strefa wpływów miasta Tikal.
Miasta Majów często błędnie określa się mianem miast-państw lub (z grecka) poleis. W przeciwieństwie jednak do ich greckich odpowiedników, zależności między nimi były o wiele bardziej luźne, a polityka międzynarodowa sprowadzała się głównie do związków między panującymi dynastiami. Inaczej niż w wojnach europejskich, u Majów głównym celem prowadzenia wojen i polityki było raczej utworzenie na podbitym obszarze nowej dynastii, bądź tylko wzięcie do niewoli nieprzyjacielskich wodzów i złożenie ich w ofierze bogom, niż rozciągnięcie nad pokonanym miastem władzy macierzystej metropolii. Ten element życia społeczeństw południowej Mezoameryki nie jest jednak do końca zbadany, głównie ze względu na niedostatecznie zbadany materiał źródłowy. Jednak historia polityczna Majów okresu klasycznego, zwłaszcza genealogia dynastii królewskich, wojny, sojusze i związki poszczególnych królów z fundacją poszczególnych budowli, są coraz lepiej poznane, w miarę jak postępuje odczytywanie inskrypcji hieroglificznych na stelach i budowlach publicznych.
W tym okresie w miastach Majów pojawia się podział na klasy społeczne (władców, arystokrację świecką, kapłanów i lud). Władcy poszczególnych miast nosili tytuł ahau (w nowej pisowni majańskiej - ajaw) - tym samym tytułem w okresie kolonialnym Majowie określali króla Hiszpanii. Bardzo rozwinięta sieć handlowa oraz prawdopodobnie migracje ludności, powodują zaimportowanie wielu wątków mitologicznych, nowinek technicznych i artystycznych z Teotihuacan. W połowie IV wieku doszło nawet do inwazji, w wyniku której Tikal, miasto o największych wpływach, zostało w 378 przejęte przez króla Nun Yax Ayin, fundatora nowej dynastii, wywodzącej się ze środkowego Meksyku.
Fakt ten miał ogromne znaczenie dla przyszłego rozwoju kultury Majów, gdyż przejęte zostało bardzo wiele elementów obcej kultury, tak w warstwie materialnej, jak i ikonograficznej.
Środkowy okres klasyczny (Middle classic period), między połową VI wieku a końcem VII wieku, jest dla Majów czasem wojen i niepokojów. Pierwszą z udokumentowanych wojen był konflikt między Tikal a Caracol, rozpoczęty w 556 roku. To drugie miasto początkowo wojnę przegrywało, zostało nawet zdobyte i złupione, jednak z czasem przyłączyły się doń inne miasta regionu i w 562 Tikal zostało ostatecznie pokonane przez króla Caracolu, Yajaw Te' K'inich II. Od tego czasu dominacja Tikal słabnie, a ostatecznie zanika. W jego miejsce pojawia się nowa potęga regionalna - Calakmul, sprzymierzone z miastami Dos Pilas, El Perú i Naranjo. W roku 599 władca Calakmul odniósł zwycięstwo nad królową Palenque Yok Iknal i splądrował miasto.
W 695 roku królowi Tikalu, Jasaw Chan K'awiil I udało się pokonać armie Calakmul i wyzwolić spod jego dominacji. Oba miasta wyszły jednak z konfliktu bardzo osłabione, a pozostałe miasta nie były w stanie objąć przywództwa nad regionem. W efekcie, na całym obszarze zamieszkanym przez Majów nastąpił kryzys tradycyjnej polityki międzynarodowej. Mniejsze miasta przestały uznawać przewodnią rolę tradycyjnych hegemonów, zaś żadne z państw nie było w stanie narzucić swej woli siłą. Proces ten nie jest do końca zbadany, jednak wydaje się, że właśnie w tym okresie (koniec VII wieku) klasyczna cywilizacja Majów zaczyna chylić się ku upadkowi. Z drugiej strony, niektóre ośrodki właśnie w tym okresie osiągnęły największy rozwój architektoniczny. Palenque (znane wówczas pod nazwą B'aakal) zostało odbudowane po wojnie z Calakmul, po objęciu władzy przez królową Sak K'uk, założycielkę nowej dynastii w roku 612. Jej syn, K'inich Janaab' Pakal, znany jako Pacal Wielki, panujący w latach 615-683, stał się jednym z najsłynniejszych władców Majów okresu klasycznego, głównie ze względu na zakrojone na wielką skalę projekty budowlane.
Próbę zdobycia lokalnej przewagi podejmowało wiele miast, jednak dość szybko spotykała je klęska. Los ten spotkał m.in. Dos Pilas, które zostało niedługo po 761 roku zdobyte i złupione, a wkrótce potem - całkowicie opuszczone. Do końca VIII wieku, w większości tradycyjnych ośrodków życia politycznego i kulturalnego zamiera całkowicie działalność budowlana, co oznacza prawdopodobnie ich opuszczenie.
W okresie klasycznym schyłkowym, latach 800-900, nastąpił upadek majańskiej cywilizacji, jedno z najbardziej tajemniczych wydarzeń w całej historii prehiszpańskiej Ameryki. Już około roku 700 w ważniejszych ośrodkach regionów środkowych i na nizinnym południu zaprzestano wznoszenia budowli ceremonialnych, rezydencjalnych i administracyjnych, upadały rzemiosła i dystrybucja dóbr luksusowych. Nie stawiano już rzeźbionych monumentów. Pomimo to w niektórych miastach o mniejszym znaczeniu nadal uprawiano tę rzeźbiarską sztukę, a ostatni znany przykład nosi datę 909 r. i został odnaleziony w Toninie (Chiapas), ważnym, chociaż peryferyjnym ośrodku.
Tylko niektóre miasta, jak Ceibal i Caracol, rozwijały się jeszcze przez krótki okres, podczas gdy w innych liczba ludności zmnieszyła się w posób drastyczny (do 10% w Tikalu), po czym zostały opuszczone całkowicie, zaś ruiny niektórych ośrodków odkryto ponownie dopiero w XIX wieku. Nie oznacza to jednak, że ten obszar zupełnie się wyludnił, jednak aż do przybycia jukatańskich Itzów w XIII wieku nie powstała w Peten, Chiapas i dzisiejszym Belize żadna cywilizacja miejska. Żyjący na tych terenach Majowie Chol czy Tzetzal żyli już tylko w rozproszonych, małych wioskach. Najsilniejszy związek z dawnymi miastami wykazywali tzw. leśni Majowie z plemienia Lacandona, do dziś odwiedzający położone w dżungli ruiny Yaxchilan, Palenque czy Bonampak, aby odprawiać tam ceremonie religijne.
Centrum cywilizacji Majów po upadku klasycznych ośrodków przeniosło się na północną część półwyspu Jukatan. W miastach Uxmal, Edzná, Oxkintok, Labná, Sayil i Kabáh, które znajdowały się w najlepszym momencie swego rozwoju, wzniesiono ogromne budowle i rozkwitał architektoniczny styl Puuc.
Ze względu na złożoność, którą w tej epoce osiągnęła kultura Majów, jest mało prawdopodobne, że jej upadek (utożsamiany potocznie z upadkiem cywilizacji Majów w ogóle) mógł zależeć od jednego czynnika. Formułowano więc różne hipotezy, które przypisywały większe znaczenie czynnikom wewnętrznym, powodującym destabilizację, jak na przykład ogromna przepaść między klasami społecznymi, czy też nadmierny wzrost liczby ludności i jego skutki związane ze środkami utrzymania i możliwym niezadowoleniem z powodu braku żywności. Mówiąc o przyczynach zewnętrznych koncentrowano się z jednej strony na zniszczeniu tradycyjnych sieci handlowych – upadek Teotihuacanu rozpoczął się około 700 roku – co spowodowało utratę bogactw, prestiżu i władzy przez część elity panującej, a z drugiej, na najeździe zmeksykanizowanych grup Majów (Putún i Chontal), co miało doprowadzić do powstania interesujących zjawisk synkretyzmu, czy też zmieszania się z innymi kulturami mezoamerykańskimi.
Fakt, iż centra Majów zostały opuszczone, nie oznacza, że całkowicie znikła ich kultura. Jak to się dzieje we wszystkich procesach kulturowych, nowe warunki spowodowały głęboką transformację społeczeństwa w taki sposób, że pewne charakterystyczne cechy zanikły, podczas gdy inne uległy modyfikacji i ułatwiły adaptację kultury do nowych czasów.
Zmiany w okresie postklasycznym, przypadającym na lata 900-1500, były bardzo znaczące w porównaniu z etapem poprzednim. Miasta półwyspu Jukatan, regionu o niskich opadach i mniej żyznych glebach, rozwijały się dzięki zasobom lokalnym, zwłaszcza morskim (ryby i sól), wykorzystując też rośliny do produkcji włókien (bawełna i sizal) oraz owoce, miód i produkty zwierzęce. Liczni badacze twierdzą zgodnie, że – podobnie jak na pozostałych ziemiach Mezoameryki – był to etap wzrastającego militaryzmu. Trzeba podkreślić, że wiedzę o schyłku tego okresu, dzielącego się na wczesny i późny, czerpiemy z dokumentów, które przetrwały do dzisiaj i były napisane zarówno w językach indiańskich (alfabetem łacińskim - na Jukatanie księgi "Chilam Balam", w górach Guatemali księga "Popol Vuh" czy "Annales de Cakchiquel"), jak i po hiszpańsku (np. "Relacja o sprawach Jukatanu" biskupa de Landy). Zarówno sztuka, architektura jak i astronomia okresu postklasycznego wykazywały znacznie niższy poziom zaawansowania, w porównaniu z okresem klasycznym, zaprzestano m.in. rzeźbienia steli kalendarzowych w Długiej Rachubie oraz inskrypcji dynastycznych, co uniemożliwia dokładne datowanie zabytków. Nadal używano jednak pisma hieroglificznego i tworzono kodeksy (księgi harmonijkowe), która to sztuka ocalała na Jukatanie aż do okresu hiszpańskiej konkwisty.
We wczesnym okresie poklasycznym, obejmującym lata 900-1221, północna strefa ziem nizinnych była zasiedlona gęściej niż kiedykolwiek przedtem. Chociaż niektóre regiony Obszaru Centralnego Belize i El Petén były nadal zaludnione, największy rozwój kulturowy dokonywał się teraz na północy półwyspy Jukatan. Miasto Chichén Itzá, kontrolowane przez plemię Majów Itzá, w ciągu dwóch wieków zdominowało cały Jukatan, pod względem zarówno militarnym, jak i handlowym.
. W okresie postklasycznym na Jukatanie pojawili się Toltekowie, przybysze z centralnych wyżyn Meksyku. Przekazy spisane w czasach kolonialnych sugerują, że Toltekom przewodził Kukulcan, który miał być tożsamy z Ce Acatl Topiltzin (Quetzalcoatl), wygnanym tolteckim władcą z Tuli. Ta na poły legendarna postać utożsamiana była z kolei, zarówno na terenach Majów jak i Nahua, z bogiem przedstawianym bądź to jako upierzony wąż, bądź też jako brodaty mężczyzna o białej skórze. Architektura Chichen Itza nosi wyraźne wpływy środkowomeksykańskie, również kult Kukulcana-Quetzalcoatla, któremu poświęcona była jedna z piramid tego miasta, dowodzi rozwiniętego tolteckiego osadnictwa na Jukatanie.
Okres poklasyczny późny (1221-1500) rozpoczął się od upadku Chichen Itzá w 1221 roku i przejęcia hegemonii przez pobliskie Mayapán. Kroniki nie podają przyczyn tej zmiany, chociaż należy uwzględnić wśród nich polityczną intrygę. Generał dowodzący armiami Mayapanu, Hunac Ceel, sprzymierzony z miastem Izamal, zdobył i splądrował Chichen Itzá. Dzięki temu Mayapan uzyskał hegemonię, która utrzymywała się na Jukatanie przeszło dwa i pół wieku. Uchodźcy z Chichen Itzá powędrowali do niemal wyludnionego Petenu, gdzie założyli nową stolicę, Tayasal, niewielkie miasto na wyspie śródleśnego jeziora. W tym czasie rozwijały się też ośrodki ze wschodniego wybrzeża Jukatanu: Tulum, Isla Mujeres, Cozumel, Lamanai i Santa Rita Corozal, znane w okresie konkwisty jako Chetumal. Dzięki handlowi z innymi ośrodkami (prowadzonemu głównie przez przybrzeżnych żeglarzy z grupy Majów Chontal lub Putun zwanych niekiedy "Fenicjanami Mezoameryki") osiągnęły stopniowo wspaniały rozkwit, włączając do swych dzieł artystycznych elementy charakterystyczne dla centralnego Meksyku – freski ścienne i ceramikę o wpływach Misteków, rozwijaną w Oaxaca (ostatni taki fresk powstał w Tulum około roku 1450, a więc niedługo przed konkwistą). Sytuacja polityczna była jednak niestabilna, czego dowodem było otoczenie całego Mayapanu i Tulum murami obronnym, czego we wcześniejszych okresach nigdy nie czyniono.
W roku 1441 Ah Xupán Xiu, władca miasta Uxmal stanął na czele koalicji jukatańskich miast przeciwko dynastii Cocom władającego dominującym na Jukatanie miastem Mayapán. Doszło do otwartego buntu zbrojnego, miasto zostało ograbione, spalone i opuszczone, darowano jedynie życie stacjonującym tam meksykańskim najemnikom. Część wychodźców z Mayapanu powędrowała w dżungle Petenu, osiedlając się - pod nazwą Kow'oj - w sąsiedztwie swoich odwiecznych wrogów, Itzá. Kow'oj osiedlili się m.in. w Zacpeten i Topoxte, opuszczych ośrodkach ze schyłku okresu klasycznego, wprowadzając tam typowo postklasyczną architekturę, wzorowaną na budynkach Mayapanu. Po upadku tego ostatniego, cały Jukatan pogrążył się w wojnach domowych między 16 państewkami, rządzonymi przez halach uinic (władców) i zorganizowanymi wokół małych, silnie ufortyfikowanych miast. Ród Xiu przeniósł swoją siedzibę z upadającego Uxmal do Mani, zaś ocalały z pogromu ród Cocom osiedlił się w Sotuta. Ich antagonizm wykorzystali Hiszpanie, gdy w 1517 roku wkroczyli na ten obszar.
W okresie postklasycznym rozwijały się też państwa Majów w południowej części ich obszaru kulturowego, to jest na terenach górskich dzisiejszej Gwatemali. Powstały tam królestwa Majów Quiche (ze stolicą w Gumarcaah, zwaną Utatlan przez ludy Nahua z Wyżyny Meksykańskiej), Cakchiquel (ze stolicą w Iximche), Tzutujil (ze stolicą w Chuitinamit), Mam (ze stolicą w Zaculeu) i Pocomam (ze stolicą w Mixco Viejo). Budowali oni silnie ufortyfikowane, kamienne miasta na szczytach gór, skupione wokół surowych, kamiennych świątyń-piramid, pałaców władców i rozległych placów do gry w rytualną piłkę. Ich architektura pozbawiona jest bogatej ornamentyki (zwłaszcza rzeźb figuralnych i fresków) typowej dla Jukatanu i El Peten; brak jest tam również inskrypcji kalendarzowych i dynastycznych. Królewskie rody górskich Majów legitymizowały swoją władzę legendarnymi związkami z dawnym imperium Tolteków (Tula), skąd mieli otrzymać swoje insygnia. Władcy Quiche z rodu Cavec, drogą militarnych podbojów, rozszerzyli stopniowo swoją władzę na sąsiednie plemiona, tworząc lokalne mocarstwo, dynamicznie rozwijające się i agresywne wobec sąsiadów. Szczyt potęgi osiągnęli po roku 1350, za panowania królów Cotuja i K'ucumatz. Podbili nawet wybrzeża Pacyfiku, zarazem skutecznie tłumiąc bunty wasali - Cakchiquel, oraz blisko spokrewnionych plemion Tamub i Ilocab. Od podbitych ludów ściągali wysokie trybuty i osadzali na ich ziemiach swoje garnizony. Państwem tym, funkcjonującym aż do przybycia hiszpańskich konkwistadorów, rządziło każdorazowo dwóch władców, noszących tytuły ahpop (ajpop) i ahpop camha. Pozostało po nim jedno z najwybitniejszych dzieł literatury prekolumbijskiej, "Popol Vuh" czyli "Księga Rady Narodu Quiche", spisana po podboju alfabetem łacińskim w języku Majów.
Dla Majów, tak jak i dla przytłaczającej większości mezoamerykańskich Indian, przybycie Hiszpanów było prawdziwą klęską – w aspekcie zarówno biologicznym, jak i kulturowym. Znane są przyczyny dramatycznego spadku liczby ludności, którego początkiem była konkwista. Nowe choroby, na które Indianie nie byli odporni i ciężka eksploatacja, której zostali poddani w ciągu wieków; doprowadziły do wymarcia licznych grup etnicznych i rozpadu struktury kulturowej tych, którzy przeżyli.
W XVI wieku ziemie Majów, a zwłaszcza Jukatan i płaskowyż Gwatemali, były politycznie zorganizowane w małe państewka, walczące ze sobą o hegemonię. Pierwsze kontakty między Majami, a Hiszpanami sięgają roku 1502, kiedy Krzysztof Kolumb podczas swej czwartej podróży spotkał w Zatoce Hondurasu płynących na łodziach majańskich kupców. Parę lat później w 1511 roku, dwudziestu rozbitków ekspedycji Valdivii dotarło do zachodniego wybrzeża Jukatanu, gdzie wszyscy zostali schwytani przez Majów, a niektórzy złożeni w ofierze. Juan de Grijalva, jeden z dwóch pozostałych przy życiu rozbitków, po wielu przygodach nawiązał kontakt z Hernanem Cortesem w czasie jego pierwszej ekspedycji w tej strefie w 1519 roku. W roku 1517 wybrzeża Jukatanu spenetrował Francisco Hernández de Córdoba, lądując w mieście Champoton. Majański władca tego ostatniego, Ah Moch Cuch, rozkazał swoim wojownikom zejść do portu i zaatakować Hiszpanów, co zakończyło się całkowitą klęską konwistadorów.
Już wczesne kontakty z Hiszpanami przyniosły ogromne szkody Majom z Jukatanu, którzy przeżyli pierwszą wielką epidemię, być może ospy, w latach 1515 i 1516. Sytuacja nie zmieniła się w latach późniejszych – w 1517 i 1518 na Jukatanie dochodziło do konfliktów zbrojnych. Hernán Cortés wrócił na półwysep w 1524 roku, a w 1525 przeszedł region centralny i nizinne południe, poznając Tayasal, stolicę Itzás. Tymczasem górskie plemiona Majów już wiedziały o przybyciu Hiszpanów i konkwiście. Delegacja ich głównych grup rzeczywiście była w Tenochtitlanie, stolicy Azteków, przed jej upadkiem w 1521 roku, ale nawet to nie skłoniło Majów do stworzenia szerszego przymierza przeciwko nowemu najeźdźcy.
Kiedy Pedro de Alvarado wraz z indiańskimi sojusznikami Tlaxcaltecami przybył w 1524 roku na ziemie górskich Majów w Gwatemali, napotkał silny opór Indian Quiché, podczas gdy ich odwieczni rywale: Zoques, Tzotziles i Cakchiquel stali się jego sprzymierzeńcami. Alvarado pokonał armię Quiche pod wodzą księcia Tecum Uman, osobiście zabijając go na polu walki, po czym wkroczył do ich stolicy Gumarcaah i spalił ją, wraz z uwięzionymi majańskimi arystokratami. Wracając do Meksyku zdobył jeszcze (po kilkumiesięcznych oblężeniach) ufortyfikowane miasta Mixco Viejo oraz Zaculeu. Większość sojuszy trwała krótko i w niedługim czasie rozpoczął się proces kolonizacyjny, oparty na eksploatacji ziemi i zamieszkujących ją Indian. Wkrótce wybuchło jednak w Gwatemali powstanie Indian przeciwko kolonizatorom. Na jego czele stanęli ostatni władcy Quiche oraz Belehe Cat, król plemienia Cakchiquel, którzy początkowo złożyli hołd hiszpańskiej koronie i przyjęli chrzest. Rebelianci zostali jednak pokonani, zaś zbuntowani królowie - powieszeni. Powstania wybuchały później przez cały okres kolonialny, a nawet podczas tworzenia niepodległej republiki Gwatemali. Ostatnio pojawienie się takich konfliktów mogliśmy obserwować w Chiapas, w 1994 roku w postaci powstania zapatystów.
Podbój Jukatanu trwał znacznie dłużej, z uwagi na rozdrobnienie polityczne tego terenu. W 1531 Francisco de Montejo Starszy, jeden z towarzyszy Grijalvy założył miasto Campeche, zaś jego syn dotarł aż do ruin Chichen Itza, które ogłosił stolicą hiszpańskiego Jukatanu. Jednak po kilku miesiącach okoliczni Majowie powstali przeciwko najeźdźcom, zmuszając ich do ucieczki. W 1540 Francisco de Montejo Młodszy najechał Jukatan jeszcze raz, zakładając miasto Merida na ruinach majańskiego T'ho. Władca pobliskiego Mani z rodu Xiu sprzymierzył się z Hiszpanami, przyjął chrzest i otrzymał szlachecki tytuł hidalgo, dążąc do uzyskania sojuszników przeciwko swoim odwiecznym antagonistom - wywodzącemu się z Mayapanu rodowi Cocom. W 1546 połączone siły Hiszpanów i Xiu zwyciężyły armie państewek Majów wschodniego Jukatanu, oficjalnie kończąc konwistę półwyspu. Tayasal, miasto Majów z plemienia Itza przetrwało jednak na wyspie jeziora Petén Itzá aż do roku 1697, kiedy to hiszpańska piechota Martína de Ursua, gubernatora Jukatanu, dotarła łodziami na wyspę i przełamała obronną palisadę. Jednak podobnie jak w górach Gwatemali, również na porośniętych dżunglą nizinach powstania wybuchały przez cały okres kolonialny, osiągając kulminację w XIX-wiecznej tzw. "wojnie kast".
Wbrew opiniom lansowanym od połowy XIX wieku, popieranym zwłaszcza przez Erica Thompsona, Majowie nie byli ludem nastawionym pacyfistycznie. Poszczególne miasta prowadziły ze sobą w różnych okresach wiele wojen, jednak ich nasilenie było o wiele mniejsze, niż konfliktów zbrojnych w ówczesnej Europie. Armie rzadko przekraczały liczebność kilkuset wojowników, a gęsty las podzwrotnikowy w zasadzie uniemożliwiał zastosowanie skomplikowanych manewrów taktycznych. Podobnie jak w innych kulturach Mezoameryki, bitwy Majów sprowadzały się zazwyczaj do serii potyczek między poszczególnymi wojownikami.
susannaah