Czym jest bajka w życiu człowieka? Czy może posiadać moc leczenia tego, co ukryte głęboko w psychice?
Jeśli tak, to skąd bierze swoją terapeutyczną siłę, jaki wpływ wywiera i jak daleko sięga w naszą podświadomość?
Teksty literackie od zarania dziejów stanowiły bardzo istotną formę przekazu informacji, ale nie tylko do tego ograniczała się ich rola. Potrafiły poruszać serca, wywoływały emocje, tłumaczyły to co niewytłumaczalne i trudne, stanowiły formę komunikacji.
Jedną z takich form literackich była i jest baśń, pełna magii, niesamowitości i cudów.
Baśniowa czarodziejska rzeczywistość jest przyjemnym środowiskiem rozwijającym wyobraźnię. Dziecko porwane w ciekawy przyjazny świat poznaje losy bohaterów i przeżywa razem z nimi różne perypetie. Jest obserwatorem wydarzeń prowadzących do szczęśliwego zakończenia.
„Bajka jest magicznym lustrem pozwalającym dziecku inaczej spojrzeć na to, co wydaje się trudne i nie do pokonania”.
Bajka jest specyficzną formą. Zauważono, że silnie oddziaływuje na emocje, przyciąga uwagę czytelnika, bo mówi o sytuacjach trudnych, z którymi dziecko spotyka się na co dzień. Pokazuje sposoby zachowania się, motywuje i uczy również samodzielnego rozwiązywania problemów.
Przybliża obcy, czasem nieznany – pełen niebezpieczeństw – świat ludzi dorosłych, w którym dziecko musi dopiero nauczyć się żyć. Odbiorca musi mieć pewność, że wszystko w baśni zakończy się szczęśliwie, sprawiedliwość zwycięży, a prawda, dobro i piękno zatryumfuje. Dlatego zakończenie bajki odgrywa istotną rolę, bowiem pozostawia słuchacza w atmosferze poczucia bezpieczeństwa. Doskonale zostaje zobrazowany motyw zwycięstwa dobra nad złem – uczy, iż należy trwać we własnych przekonaniach. Pozwala to dziecku na przezwyciężenie egocentrycznego sposobu myślenia o świecie, wyzwala emocje – zarówno te pozytywne jak i negatywne, a tym samym uczy wyrażać i nazywać uczucia, co stanowi bardzo istotny czynnik wpływający na prawidłową stymulację rozwoju inteligencji emocjonalnej tzw. intrapersonalnej (H. Gardner).
Dzięki bajce dziecko potrafi dokonać racjonalnej oceny zachowania innych, przelać negatywne emocje na bohaterów. Czytelnicy chętnie identyfikują się z bohaterami, razem z nimi przeżywają niepokoje, a co za tym idzie „katharsis” – rodzaj oczyszczenia. Wyrabiają sobie własne opinie, o których chętnie rozmawiają z dorosłymi. Dla osoby, która ma kontakt z dzieckiem bajka stanowi narzędzie w komunikowaniu się, poznawaniu problemów i ocenie potrzeb młodego człowieka.
Dziecko poznaje bohaterów, którzy mają podobne problemy, otwiera się, ponieważ dostrzega, że nie jest osamotnione. Zyskuje możliwość nieskrępowanego mówienia o swoich kłopotach bez obawy, że będzie oceniane. Bajka sugeruje rozwiązania, a odbiorca przyjmuje je jako własne. Nie zmusza do działania, tylko nakierowuje na odpowiednią drogę. Istotne jest również to, iż dziecko może i często chce sięgać do tekstu, co daje mu możliwość dojrzewania do przyjęcia wzorców, kompensując jego potrzeby. Niejednokrotnie może to pomóc w zidentyfikowaniu problemu, z którym się boryka.
Ważnym elementem zatem staje się zarówno odbiorca jak i poruszany temat. W tym celu chcemy wyeksponować bajkę terapeutyczną jako specyficzną formę pracy z dzieckiem.
Współcześnie Milton Erickson, Peseechkian i Battelheim wykorzystywali metafory, bajki i opowieści jako środki interwencji terapeutycznej. Korzystając z ich doświadczenia, stworzono nową metodę pracy z dzieckiem zwaną biblioterapią.
Głównym celem tych specyficznie konstruowanych tekstów jest zredukowanie lęków i problemów emocjonalnych, pokazanie sposobu wyjścia z trudnej sytuacji.
Wiele sytuacji w naszym życiu wywołuje w nas niepokój.
Człowiek w momencie zagrożenia mobilizuje się do aktywności. To rola strachu, który jest reakcją na bodźce zagrażające.
Spotęgowany, nieznajdujący ujścia strach z czasem przeradza się w wewnętrzny lęk. Polega on na oczekiwaniu zagrożenia i dlatego działa destrukcyjnie zarówno na sposób działania człowieka jak i jego perspektywę myślenia o rzeczywistości i sobie samym. Może zostać zaszczepiony w wyobraźni dziecka (lęk wytwórczy – wyobrażanie sobie sytuacji, które tak naprawdę nie mają odzwierciedlenia w realnych doświadczeniach np.: lęk przed ciemnością, duchami itp.) lub wynikać z niezaspokojonych potrzeb (lęk odtwórczy – odtwarzanie w sobie realnej sytuacji, która spowodowała strach np.: lęk przed wystąpieniem publicznym).
Lęki działają z ogromną siłą, dlatego nasz organizm pokazuje nam objawy, aby zasygnalizować ważność problemu. Zaburzona może zostać sfera wegetatywna (biegunki, przyspieszony oddech, mocne bicie serca, zaczerwienienie lub bladość, potliwość, wzmożone napięcie mięśniowe), sfera umysłowa (pojawiają się luki w pamięci, brak koncentracji), sfera emocjonalna (uczucie napięcia, złość, drażliwość, przygnębienie, labilność emocjonalna), sfera zachowań (drżenie głosu, nerwowy śmiech, zgrzytanie zębami, niepokój, zahamowanie ruchowe, obgryzanie paznokci, ssanie kciuka).
Lęki są uwarunkowane doświadczeniem dziecka i jego rozwojem.
Źródłem lęku mogą być w pierwszej kolejności osoby znajdujące się najbliżej dziecka – rodzice, dziadkowie, wychowawcy, rówieśnicy. Nie rzadko spotykamy się z sytuacją, w której właśnie w najbliższym środowisku nie zostają zaspokojone podstawowe potrzeby emocjonalne. Często dziecko musi żyć i odnajdywać swoje miejsce w rodzinie współuzależnionej od alkoholu, musi radzić sobie z problemem śmierci lub odejścia któregoś z członków rodziny, stawiać czoło złym metodom wychowawczym – nadmiernym wymaganiom lub brakowi poczucia przynależności. Wiele dzieci spędza czas przed monitorem telewizora, a obecnie coraz częściej również komputera, gdzie stykają się samotnie z przerażającą i trudną sytuacją. Dziecięca psychika nie jest gotowa na przyjęcie i zrozumienie tak wielu trudnych kwestii związanych z realiami życia, ukazywanymi w sensacyjny i drastyczny sposób.
Bajki powstają po to, by wytłumaczyć to, co trudne i niezrozumiałe, by kompensować potrzeby – potrzebę miłości, aliacji, bezpieczeństwa, poczucia akceptacji. Mamy możliwość podziałać czymś, co jest skonstruowane specjalnie po to, aby przeciwdziałać lękom i zaspokajać potrzeby – bajką terapeutyczną, która ze względu na cel oddziaływania dzieli się na trzy rodzaje: relaksacyjną, psychoterapeutyczną, psychoedukacyjną.
Bajka relaksacyjna ma na celu wyciszenie i uspokojenie. Wizualizacja poprzez wyobraźnię przenosi dziecko w bezpieczne, przyjazne miejsce. Bohater wprowadzony w stan odprężenia doświadcza wszystkimi zmysłami otaczający go piękny krajobraz, a następnie zostaje wyprowadzony (spada mu kropelka wody) z biernego stanu do życia już z nowymi siłami.
Niwelowanie lęku odtwórczego i wytwórczego to zadania bajki psychoedukacyjnej i psychoterapeutycznej.
Bajka psychoedukacyjna pokazuje, jak należy zachowywać się w sytuacjach trudnych i niosących ze sobą przykre, czasem straszne doświadczenia. Ma zmieniać patrzenie dziecka na sytuacje trudne i motywować do działania. Dziecko doświadczając określonego lęku, angażuje się emocjonalnie wraz z bohaterem, który ma ten sam problem i śledzi losy wydarzeń, przyjmując nowe wzory zachowań. Uczy się w ten sposób empatii, odnajduje korzyści z prawidłowego zachowania, otrzymuje wsparcie, buduje w sobie poczucie wartości, dzięki czemu radzi sobie w określonej sytuacji i osiąga sukces. Natomiast bajka psychoterapeutyczna kompensuje niezaspokojone potrzeby emocjonalne, daje wsparcie i nadzieję. Mechanizm identyfikacji powoduje zmianę sposobu myślenia o sytuacjach lękotwórczych, co w następstwie powoduje redukcję lęku.
Dziecko, które nie posiada jeszcze umiejętności radzenia sobie z tym, co nieznane i bolesne odnajduje w bajkach terapeutycznych możliwość zaspokojenia swoich potrzeb, otrzymuje wsparcie oraz akceptację. Dzięki perypetiom bohaterów oraz ich umiejętnemu radzeniu sobie w trudnych sytuacjach, odbiorca bajki terapeutycznej rozszerza swój repertuar zachowań, uczy się także, jak można modyfikować swoje zachowania.
Jeżeli dziecko, pragnie wracać do bajki, potrafi słuchać jej wielokrotnie, zadaje wciąż nowe pytania dotyczące przygód bohaterów, przeżywa bardzo emocjonalnie każdy fragment słuchanego lub czytanego tekstu, otrzymujemy istotną informację na temat jego lęków i niezaspokojonych potrzeb.
Metoda pracy z bajką terapeutyczną jest na tyle niezwykła w swej istocie, że nie wymaga od nikogo specjalnego i ukierunkowanego działania – bajka działa sama. Jej treść wywiera wpływ na młodego odbiorcę i zachodzi moment, w którym zostaje on sam na sam z bohaterem i problemem.
To właśnie możliwość identyfikacji z postacią główną pozwala na przeżycie lęku z „bezpiecznej odległości”, a postawa bohatera ,sprawia, że i dziecko odnosi wewnętrzny sukces wraz z nim. Istotna jest identyfikacja problemów dziecięcych, dostarczanie bajek, jakich potrzebują, obserwowanie indywidualnych reakcji, a także umiejętne tworzenie tekstów, które będą niosły im pomoc. Każde dziecko przychodzi na świat z własną, niepowtarzalną iskierką możliwości, naszym zadaniem jako rodziców, wychowawców i pedagogów jest robić wszystko, aby ta iskierka zamieniała się z czasem w wielki ogień, który poradzi sobie z każdą przeciwnością niesioną przez życie, w tym także z lękiem. Jednym z narzędzi, które pozwala nam skutecznie działać w kierunku wspomagania i stymulacji rozwoju dziecka jest właśnie bajka terapeutyczna.
Katarzyna Narewska
Anna Hajduga-Stalmach
1
miki99s