Definicje banku

Poprzednikami współczesnych bankierów byli średniowieczni handlarze trudniący się wymianą pieniędzy. Nazwa „bank" pochodzi od włoskiej nazwy ławki, kontu­aru - banco, przy którym pracowali włoscy handlarze pieniędzmi. Bankierzy ci zajmowali się przede wszystkim przekazywaniem pieniędzy (wkładów) od jedne­go klienta do drugiego, także w innych miejscowościach. W tym celu klienci de­ponowali pieniądz kruszcowy u bankierów, a ci w zamian wystawiali zaświadcze­nie - banknot-weksel na bankiera w innym mieście.

Pośredniczenie w płatnościach swoich wkładów poprzez wyrównywanie ich na­leżności i zobowiązań następowało poprzez przenoszenie wkładów z konta na konto. Stąd nazwa „banki żyrowe (giro - krąg).

Tradycyjne definicje określają bank jako przedsiębiorstwo usługowe, którego działalność polega wyłącznie na udzielaniu kredytów i zdobywaniu środków po­trzebnych do sfinansowania kredytów. W ujęciu tym nie bierze się pod uwagę, że banki są organizacjami zatrudniającymi ludzi, których kwalifikacje i motywacje wyznaczają sukces przedsiębiorstwa bankowego'.

Przedsiębiorstwo bankowe, za pomocą sieci stosunków transakcyjnych, tworzy systemy socjotechniczne zorientowane na osiągnięcie celu w powiązaniu ze swo­im otoczeniem.

Definicja banku z punktu widzenia jego klientów powinna obejmować wszystkie możliwe rodzaje działalności bankowej. Zgodnie z tym założeniem bank to takie przedsiębiorstwo, które zaciąga i udziela kredyty, świadczy usługi w obrocie pie­niężnym, kredytowym i kapitałowym oraz oferuje inne usługi. Jest lo określenie banku uniwersalnego podporządkowane podziałowi bilansowemu czynności bankowych. Przy silniejszym akcentowaniu rynkowego charakteru usług banko­wych, co bardziej odpowiada faktycznym stosunkom miedzy bankiem i jego klientem, za bank można uważać przedsiębiorstwo, które oferuje i realizuje usługi w zakresie obrotu płatniczego, finansowania, dokonywania wkładów pieniężnych oraz czynności związanych z tymi usługami.

Definicja banku z ogólnogospodarczego punktu widzenia wynika z podziału pracy w gospodarce narodowej. Z tego punktu widzenia banki są podmiotami dokonują­cymi akumulacji i dystrybucji kapitału pieniężnego, a także pośrednikami, którzy dzięki transformacji wielkości, terminu i ryzyka doprowadzają do wzajemnego uzgodnienia struktur podaży i popytu.

W odpowiednich aktach prawnych bank określony jest bądź jako instytucja uprawniająca do wyznaczonych operacji bankowych, bądź jako instytucja, która wykonuje czynności bankowe i z tego tytułu może być uznana za bank (instytucie kredytową). Rozwiązanie pierwsze występuje w polskim prawic bankowym. „Bank jest osobą prawną utworzoną zgodnie z przepisami ustaw, działając na pod­stawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych, obcią­żających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym.

Prawo to sankcjonuje prowadzenie przez inne podmioty aniżeli banki pewnych czynności bankowych, takich jak: udzielanie pożyczek pieniężnych, przechowy­wanie papierów wartościowych, faktoring. Polskie prawo bankowe nic dokonuje podziału banków na uniwersalne i specjalistyczne, a uzyskanie licencji bankowej daje uprawnienie do wykonywania wszystkich rodzajów czynności bankowych.

Obecnie prawo bankowe obejmuje dwie grupy operacji bankowych:

czynności bankowe zastrzeżone wyłącznie dla banków sensu stricto (m.in. udzielanie kredytów i gwarancji, przyjmowanie wkładów, emitowanie banko­wych papierów wartościowych),

czynności bankowe sensu largo, które mogą wykonywać tak banki, jak i pod­mioty niebankowe (udzielanie pożyczek pieniężnych, nabywanie i zbywanie wierzytelności, operacje czekowe i wekslowe, poręczenia).

Odmienne rozwiązanie zostało sprecyzowane w II Dyrektywie Unii Europejskiej. W dokumentach UE określenie banku z punktu widzenia prawnego następuje po­przez wymienienie wykonywanych czynności. W wytycznych Unii Europejskiej występuje podział na banki depozytowo-kredytowe i banki inwestycyjne. a także banki uniwersalne, które wykonują czyn­ności zarówno banków depozytowo-kredytowych, jak i banków uniwersalnych.

Instytucja kredytowo-depozytowa jest definiowana jako przedsiębiorstwo, którego działalność polega na przyjmowaniu wkładów i innych zwrotnych walorów klien­tów oraz udzielaniu kredytu na własny rachunek. Natomiast instytucje inwestycyj­ne obsługuj.) operacje papierami wartościowymi. W dyrektywach Unii Europejskiej są wymienione czynności wykonywane przez te banki.

Wykaz załączony do Drugiej Dyrektywy bankowej z 1989 r. obejmuje usługi ban­kowe i inne (pozostałe usługi finansowe), które mogą świadczyć banki uniwersal­ne. a w określonej części instytucje kredytowe (banki depozytowo-kredytowe) i banki (firmy) inwestycyjne. Do usług bankowych i innych (pozostałych usług finansowych) zostały zaliczone następujące czynności:

Ø      przyjmowanie od społeczeństwa depozytów i innych funduszy podlegających zwrotowi;

Ø      udzielanie pożyczek i kredytów, m. in. kredytu konsumpcyjnego, hipotecznego na wierzytelności i na finansowanie transakcji handlowych;

Ø      usługi leasingu finansowego;

Ø      usługi w zakresie doręczania pieniędzy;

Ø      emisja i zarządzanie środkami płatniczymi, np. kartami kredytowymi, czekami podróżniczymi tratami bankierskimi

Ø      gwarancje i zobowiązania pozabilansowe;

Ø      zarządzanie rachunkami własnymi i rachunkami klienta w zakresie:

instrumentów rynku pieniężnego (czeków, weksli itp.),

waluty obcej,

sprzedaży terminowej środków pieniężnych i opcji,

instrumentów wymiany i kształtowania stopy procentowej,

zbywalnych papierów wartościowych;

Ø      udział w emisji papierów wartościowych i usługi z tym związane;

Ø      doradztwo w zakresie struktury kapitałów, strategii przemysłowej i związanych z ty ni problemów oraz doradztwo i usługi dotyczące fuzji i sprzedaży przedsiębiorstw;

Ø      usługi maklerów walutowych;

Ø      zarządzanie i doradztwo portfelowe;

Ø      przechowywanie i administrowanie papierami wartościowymi;

Ø      usługi w zakresie kredytów;

Ø      usługi sejfowe.

Uzasadnione jest odejście od pojęcia „bank", który ma prawo spełniać określone funkcje bankowe, na rzecz określenia operacji bankowych, których wykonywanie oznacza, że dany podmiot jest instytucją kredytową. Umożliwi to ograniczenie działalności parabanków i niebanków, które wykonują szereg operacji bankowych.

W dyrektywach Unii Europejskiej przyjęte jest rozwiązanie, że na rynku usług Finansowych działają instytucje kredytowe (banki depozytowo-kredytowe), instytucji-inwestycyjne (firmy inwestycyjne) praż instytucje ubezpieczeniowe. Prawo banko­we obejmuje dwa pierwsze człony, a więc instytucję kredytowe i instytucje inwestycyjne. Dyrektywy Unii Europejskiej określają instytucję kredytową jako podmiot gospodarczy, którego działalność polega na przyjmowaniu wkładów lub innych zwrotnych środków społeczeństwa i udzielaniu kredytów na własny rachunek.

Równocześnie w sposób pośredni jest określona instytucja inwestycyjna jako prowadząca głównie operacje papierami wartościowymi. Polegają one w określonym stopniu tym samym wymaganiom jak instytucje kredytowe.

W Polsce Prawo bankowe (1997 r.) przewiduje, że czynności bankowe mogą być wykonywane wyłącznie przez banki. Eliminuje to możliwość działania nadzoru bankowego przy podejmowaniu działalności bankowej przez podmioty nie posia­dające statusu banku. Ustalenia te są sprzeczne z tendencjami w krajach UE do znoszenia barier pomiędzy różnymi segmentami rynku finansowego. Unia Euro­pejska przewiduje istnienie instytucji kredytowych, instytucji inwestycyjnych, linii inwestycyjnych, kas spółdzielczych, oszczędnościowych, banków hipotecznych, instytucji sprzedaży ratalnej. „Deregulacyjne" działanie w ramach Unii Europej­skiej polega na tym, że czynności bankowe mogą być wykonywane przez bardzo zróżnicowane grupy podmiotów gospodarczych za zgodą nadzoru bankowego.

Istnieje zatem konieczność wprowadzenia do Prawa bankowego rozwiązań umoż­liwiających, za zgodą nadzoru bankowego, wykonywanie czynności bankowych także przez podmioty nic będące bankami, a określane jako instytucje kredytowe czy inwestycyjne. Wszystkie te instytucje powinny być poddane jednolitemu nad­zorowi bankowemu. Ustawa faktycznie wyłącza spod nadzoru bankowego (nie­zgodnie z dyrektywami Unii Europejskiej) duży fragment rynku finansowego.

Nastąpiła więc rezygnacja z zasady jedności prawa bankowego. Prawo bankowe nie reguluje funkcjonowania wszystkich operacji na rynku kredytowym. Banki specjalne, a także parabanki działają zgodnie z ustaleniami odrębnych ustaw. Jest to sprzeczne z praktyką Unii Europejskiej.

Rola banku

Rolę banku w gospodarce narodowej można scharakteryzować, prezentując trzy najbardziej istotne dziedziny jego działalności. Są to:

• udział w kreacji pieniądza.

• udział w społecznym podziale pracy,

• dokonywanie alokacji i transformacji środków.

Udział w kreacji pieniądza

Banki komercyjne mogą w ograniczonym stopniu tworzyć pieniądz bankowy po­nad pozostawione mu sumy wkładów za pomocą kreacji dodatkowych kredytów.

Kreacja pieniądza bankowego przez banki komercyjne następuje za pomocą wzrostu wielkości kredytów udzielanych przez te banki, a także przez zwiększenie zakupu walut obcych. Obie te operacje powodują wzrost środków płatniczych (wkładów) w danym banku lub w innym banku, na którego konto zostały przeka­zane środki otrzymane w formie kredytu.

Środki trzymane przez banki na rachunkach w banku centralnym i gotówka przecho­wywana w skarbcach stanowią płynne rezerwy banków komercyjny cli, zwane także pieniądzem rezerwowym banku centralnego czy baza monetarną obiegu pieniężnego.

Ograniczenie kreacji pieniądza przez bank komercyjny wynika z konieczności utrzy­mania płynności, co jest uwarunkowane przez wielkość posiadanych środków banku centralnego. Każde udzielenie kredytu oznacza, że część tego kredytu może być wypłacona w gotówce bądź też przekazana na rachunek innym bankom, tzn. że tyl­ko część środków z udzielonego kredytu pozostanie na rachunku w banku. Te czyn­niki powodują, że bank komercyjny musi posiadać odpowiednią wielkość pieniądza rezerwowego banku centralnego, żeby móc bez ograniczeń pokryć wypłaty gotów­kowe swoich klientów oraz pokryć swoje ujemne saldo rozliczeń z innymi bankami.

Możliwości kreacji pieniądza bankowego przez bank komercyjny są więc ograni­czone przez wielkość posiadanego pieniądza rezerwowego banku centralnego, gdyż klienci mogą wykorzystać posiadane środki na rachunkach w banku komer­cyjnym w formie gotówki bądź też przekazać je do innego banku. Jeżeli suma środków otrzymanych i płaconych innym bankom komercyjnym jest dla danego banku komercyjnego niekorzystna, to musi on dysponować odpowiednimi środka­mi na rachunku w banku centralnym, żeby pokryć różnicę.

Wielkość pieniądza rezerwowego posiadanego przez bank komercyjny może zatem być znacznie mniejsza od wielkości posiadanych wkładów. Wzajemna relacja między posiadanym pieniądzem rezerwowym a nagromadzonymi wkładami jest określona jako tzw. mnożnik pieniądza wkładowego lub multiplikator. Zależność la jest wykorzystywana przez bank centralny w celu regulowania wielkości podaży pieniądza poprzez interwencje, których zadaniem jest bądź pomnożenie wkładów pieniężnych, bądź leż zahamowanie tego procesu.

Udział w społecznym podziale pracy

Bank jest przedsiębiorstwem, które prowadzi działalność mającą na celu przejecie od jednostek gospodarczych i osób Fizycznych czynności finansowych oraz insty­tucją dokonująca transformacji terminu, wielkości i ryzyka w stosunkach pieniężnych między pożyczkobiorcą a pożyczkodawcą.

W gospodarce, która w małym stopniu zależy od podziału pracy, podmioty gospodarcze muszą dokonywać czynności Finansowych samodzielnie. Natomiast w gospodarce o rozwiniętym podziale pracy banki stają się przedsiębiorstwami, które przejmują sze­reg czynności w zakresie gospodarki finansowej od przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Może nawet tzw. bank domowy przejąć wszystkie funkcje finansowe pod­miotów gospodarczych, co oznacza, że podmioty te - zamiast stosunków finansowych z wieloma klientami czy dostawcami - będą miały stosunki tylko z jednym bankiem. Banki przede wszystkim przyjmują wkłady i udzielają kredytów, co sprawia, że przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe nie muszą same szukać kredytodawcy czy kredytobiorcy. Banki przejmują także wiele czynności usługowych, zwłaszcza w zakresie obsługi obrotu papierami wartościowymi. Banki zawiadamiają właści­cieli o zebraniach akcjonariuszy, a także pobierają odsetki i dywidendy dla nici). Papiery wartościowe mogą leż być przekazywane do specjalnych banków (zbior­nic). Banki występują również w zastępstwie podmiotów gospodarczych w handlu papierami wartościowymi. Kupują i sprzedają w imieniu swoich klientów na gieł­dzie określone akcje i obligacje. Obsługa papierów wartościowych przez banki to m.in. przejęcie emisji tych papierów od przedsiębiorstw oraz obsługa sprzedaży weksli i obligacji skarbowych. Banki udzielają także porad podmiotom gospodar­czym, które chcą dokonać lokaty. W ich imieniu banki mogą dokonywać zakupów papierów wartościowych czy też przekazywać te środki specjalnym instytucjom zajmującym się administrowaniem cudzym majątkiem.

Dokonywanie alokacji i transformacji środków

Banki odgrywają istotną rolę jako instytucje transformacyjne, pośredniczące w do­prowadzaniu do wzajemnego uzgodnienia różniących się struktur podaży i popytu. Odnosi się to zwłaszcza do transformacji informacji, wielkości potrzebnej sumy pieniądza, transformacji terminu i transformacji ryzyka. Transformacja informacji jest konieczna ze względu na to, że posiadacz sumy pieniężnej i poszukujący pieniądza muszą zdobyć informację o sobie, a następnie przeprowadzić odpowiednie negocjacje. Nie bez znaczenia jest też wiedza o solid­ności partnera. Taką wiedzę może zapewnić pośredniczący bank, dysponujący od­powiednio wyszkoloną kadrą.

Transformacja wielkości sumy pieniądza wiąże się z występującym na ogól bra­kiem zgodności między sumą oferowaną przez posiadacza a sumą potrzebną dla poszukującego pieniądza. Problem ten może być rozwiązany przez pośredniczący bank. Dodatkowe ułatwienia stwarza tu rynek pieniężny.

Transformacja terminu jest tu konieczna ze względu na to, że posiadacze wol­nych środków na ogól chcą ulokować swoje środki na krótsze terminy, natomiast poszukujący pieniądza chcieliby go otrzymać na terminy dłuższe. Taka transfor­macja jest możliwa dzięki temu, że w praktyce bankowej występuje:

• prolongacja wkładów, ,

• substytucja wkładów (zmiana na inne),

• możliwość likwidacji części aktywów przed terminem,

• możliwość wykorzystania pomocy zewnętrznej.

Transformacja ryzyka jest możliwa dzięki:

• wewnętrznemu rozłożeniu ryzyka między wiele podmiotów,

• zewnętrznemu zabezpieczeniu (kredyty banku centralnego, kredyty na rynku pieniężnym, fundusze gwarancyjne).

Rola banku jako pośrednika finansowego

Tradycyjne uzasadnienie określenia banku, jako pośrednika finansowego w wa­runkach deregulacji, a w szczególności rewolucji teleinformacji wymaga odpo­wiedniego rozszerzenia. Przeważa opinia, że rola banków jako pośredników finan­sujących utrzyma się, ale charakter działalności banków istotnie się zmieni.

Banki rozszerzają usługi na operacje parabankowe i operacje inwestycyjne, które stają się coraz bardziej istotną częścią ich działalności i będą musiały znacznie w większym stopniu konkurować z instrumentami rynków finansowych i operato­rami obrotu pieniężnego. Współczesny klient nie jest „skazany" ani na dany bank, ani na bank w ogóle, ma bowiem do dyspozycji wicie innych źródeł finansowania (rynek kapitałowy). W wygodniejszej sytuacji są w związku z tym wiarygodni kredytobiorcy, natomiast w gorszej kredytodawcy - banki komercyjne.

Rozszerzenie zakresu usług bankowych

Ponieważ bankowość detaliczna przestaje być domeną banków i przejmują ją parabanki i niebanki (supermarkety, linie lotnicze, firmy ubezpieczeniowe), banki detaliczne muszą tworzyć alianse z tymi organizacjami3. Przyczyną poszerzenia oferty banków uniwersalnych jest wiele czynników4:

• dążenie klientów do wygody i oszczędności czasu a w związku z tym pojawienie się zapotrzebowania na szerszy zestaw usług oferowanych przez jedną instytucję,

• rozwój konkurencji i zmniejszenie marży kredytowej powoduje wchodzenie do nowych segmentów rynku w celu zwiększenia rentowności banku,

• ochrona klientów przed konkurencją,

• możliwość tańszego zaspokajania przez klientów zapotrzebowania na wszystkie usługi finansowe w jednym miejscu.

Równocześnie jednak włączenie do bankowych ofert parabankowych produktów finansowych może powodować:

• utratę korzyści ze specjalizacji i pogorszenie jakości obsługi klientów,

• wzrost kosztów obsługi w związku z nowym kanałami dystrybucji i rozprosze­niem działalności na zbyt wiele rodzajów usług,

• utrudnienie w nadzorze nad działalnością konglomeratów.

Obecnie następuje łączenie operacji bankowych i ubezpieczeniowych. Grupa bankowo-ubezpieczeniowa to trwale połączenie instytucji bankowej z instytucją ubezpieczeniową w celu oferowania produktów bankowych i ubezpieczeniowych w ra­mach istniejących struktur bankowych. Może to n...