Komuda Jacek - Warchoły i pijanice.pdf - Komuda Jacek - Zabr7

Jacek Komuda

Warchoły I Pijanice

Czyli

Poczet Hultajow z czasów Rzeczypospolitej Szlacheckiej

Co za świat, co za świat!

Groźny, dziki, zabójczy.

Świat ucisku i przemocy

Świat bez władzy bez rządu, bez ładu

I bez miłosierdzia.

Krew w nim tańsza od wina,

Człowiek tańszy od konia.

Świat, w którym łatwo zabić,

Trudno nie być zabitym.

Kogo nie zabił Tatarzyn, tego zabił opryszek,

Kogo nie zabił opryszek, zabił go sąsiad.

Świat, w którym cnotliwym być trudno,

Spokojnym niepodobna...

Władysław Łoziński

„Prawem i Lewem”

Lepiej nie żyć, niż szlachcicem nie być,

Lepiej szlachcicem nie być,

Niż wolności odstąpić.

Stanisław Stadnicki,

zwany Diabłem Łańcuckim

WSTĘP

Każdy dawny szlachcic polski, choćby nawet najcnotliwszy, miał zawsze w sobie

coś z warchoła. Każdy chciał być wielki, hojny, wspaniały. Każdy musiał postawić na

swoim. Dla dawnego pana brata z połowy XVII stulecia niczym było zasiec

w karczmie natrętnego zawalidrogę, ubić rywala w pojedynku, czy zajechać dwór

znienawidzonego sąsiada. Każdy z dawnych panów braci starał się pokazać siebie

jako prawdziwego Sarmatę – mężczyznę z krwi i kości, który potrafi stawić czoła

nawet największemu niebezpieczeństwu. Pokazać się jako człowiek pełen fantazji

i honoru, ceniący wolność i swobodę, lecz także staropolską fantazję. Wszak

w dawnej Polsce powiadano: „szlachcic na zagrodzie – równy wojewodzie”

i „wolnoć Tomku w swoim domku”. Dla prawdziwych Sarmatów niczym był

pojedynek, sejmikowa czy karczemna zwada. Niejeden szlachcic w porywie gorączki

potrafił rozszczepić czekanem sąsiada, postrzelić rywala, ubiegającego się o wdzięki

ukochanej przezeń panny, zajechać zbrojnie czyjś dwór.

Prawie każdy ze szlacheckich panów braci występował zatem kiedyś przeciwko

prawu. Lecz czymże było w dawnej Rzeczypospolitej prawo? Zbiorem ustaw danych

przez panującego, sejm, spisanych w konstytucjach sejmowych? A może zbiorem

nakazów i zakazów danych od Boga? Czytając historie przekazane na kartach

szlacheckich ksiąg zwanych silva rerum, wnikając głęboko w dawne czasy, w dzieje

rodzin szlachetnie urodzonych Polaków, wydaje się, że było zupełnie inaczej, że

sprawo staropolskie stanowiło raczej pewnego rodzaju sąsiedzki kodeks moralny

i honorowy. Kodeks, który dopuszczał swawolę i zajazdy, dopuszczał waśnie i spory,

lecz zarazem wyznaczał pewne granice moralnych norm zachowania, których

przekraczać już się nie godziło. Można było zatem warcholić sobie, można było

wadzić się i procesować, lecz gdy przekroczyło się pewną miarę w występkach,

szlacheckie społeczeństwo potrafiło pokazać swoją siłę. Tak właśnie było na

początku XVII wieku ze Stanisławem Stadnickim z Łańcuta, największym chyba

awanturnikiem i hultajem w dawnej Rzeczypospolitej. Gdy bowiem Stadnicki, zwany

także „Diabłem Łańcuckim”, pozwolił sobie na zbyt wiele, panowie bracia, którzy

pili wcześniej jego zdrowie, odwrócili się od łańcuckiego pana. I w chwili klęski nikt

nie udzielił mu schronienia, przeciwnie – wszyscy z Ziemi Przemysko-Sanockiej

zgodnie przyłożyli rękę do jego zguby.

Nikt dziś nie wie tak naprawdę, jak wyglądał ów dawny, niemal zapomniany

świat szlachty polskiej. Świat szabli, honoru, pojedynku, ale też godności i tolerancji.

Lecz jedno jest pewne. Do połowy XVII wieku nie tworzyły go na pewno magnackie

salony. Nie tworzyli go pludracy w perukach, lecz zaścianki, dostatnie dwory średniej

szlachty. Tworzyły go swawolne kompanie szlacheckiej hołoty, rębajłowie i infamisi,

zajazdy, procesy, sąsiedzkie układy, ale także i fantazja, honor, godność i słowo.

Tworzyła go szlachta, która potrafiła pokazać swoją wielkość i sławę, potrafiła

narzucić innym swój styl życia. Bo przecież mieszczanie naśladowali we wszystkim

szlachtę, a co bystrzejsi spośród chłopów starali się udawać herbowych panów braci.

A ci szlachcice, którzy swym postępowaniem ściągali na siebie gniew starostów,

oburzenie, często wzbudzali także podziw szlacheckiej braci. Byli wśród nich obdarci

i zamożni, wspaniali i nikczemni, lecz zawsze dbający o swą godność i honor

warchołowie i pijanice... To właśnie o nich opowiada ta książka... W tym

przedziwnym kraju, jakim była Rzeczpospolita szlachecka, pito zdrowie znanych

awanturników. Bo przecież nie było sztuką zasiec w karczmie osobistego wroga.

Sztuką było pociąć go w taki sposób, aby ośmieszyć w oczach postronnych, wzbudzić

w nich uznanie i podziw. Wszystko zależało właśnie od owej szlacheckiej fantazji,

tak często wspominanej na kartach dawnych pamiętników, a która oznaczała ni mniej

ni więcej, jak tylko staropolski gest i owo „zastaw się, a postaw się” – a więc

umiejętność zaprezentowania innym swej własnej osoby. Dlatego też na kartach

„Warchołów i pijanic” nie znajdziemy miejsca dla małych, nikczemnych miejskich

łyków, dla pospolitych przestępców wywodzących się z plebsu, chłopów

i pospólstwa. Nie napiszemy tu o złodziejach, ladacznicach czy żebrakach. Nie będzie

tu także miejsca dla zdrajców i sprzedawczyków, takich jak choćby twórcy

Konfederacji Targowickiej: Franciszek Ksawery Branicki, Szczęsny Potocki,

Seweryn Rzewuski i wielu im podobnych. Zamiast nich stronice tej książki zapełniły

postacie szlachetków podobnych do dobrze znanej każdemu kmicicowej kompanii

z „Potopu” Henryka Sienkiewicza. Wszystko, co tylko znalazło się w „Warchołach

i pijanicach”, napisane zostało zaś ku przestrodze, lecz przede wszystkim ku nauce

i pamięci tych dawnych, lecz jakże wspaniałych czasów.

Świat warchołów

Jak już wspominaliśmy, dawny polski szlachcic zawsze musiał postawić na

swoim. Obronić włości przed zakusami sąsiadów, a w razie potrzeby sięgnąć do boku,

po rękojeść karabeli. Ustanowione w Rzeczypospolitej prawo łamano w XVII wieku

dość często. Panowie bracia potrafili nie raz posiec się w karczmie, poszczerbić łeb

znienawidzonemu rębajle, uczynić tumult na sejmiku, a żywot każdego szlachcica

obfitował zwykle w pojedynki. Wśród panów braci żyło zresztą wielu warchołów

i rębajłów, wielu znanych ze złej sławy infamisów, których zbrodnie pozostawały

bezkarne. Jak powiadano bowiem w tamtych czasach: „prawo polskie jest jak

pajęczyna – bąk się przebije, a na muchę wina”.

Ma się rozumieć, że szlachta polska bywała często w sądach. Bo wszak żaden,

absolutnie żaden, z Sarmatów nie mógł przepuścić krewkiemu sąsiadowi, który

podorywał mu miedzę, nie mógł nie wziąć udziału w zwadzie, bójce czy rąbaninie.

Rzecz jasna, owocem tego bywały najczęściej rozprawy sądowe, zajazdy, potyczki

i waśnie. Ale nawet i bez nich życie w XVII wieku mogło okazać się nadzwyczaj

niebezpieczne. Żywot ludzki bywał znacznie tańszy niż dzisiaj, a śmierć

powszedniejsza. Przelana krew nie wstrząsała niczyim sumieniem. Na jarmarkach,

zjazdach czy biesiadach bardzo łatwo można było zasłużyć sobie na cięcie szablą czy

też cios czekanem. Drogi i trakty bywały niebezpieczne i nikt ze szlachty nie ruszał

się z domu bez szabli. Na Ukrainie grasowały watahy Kozaków i Tatarów.

W Bieszczadach rabowali Besidnicy i Tołhaje, a w niektórych stronach

Rzeczypospolitej zabójstwo uchodziło za dużo mniejszy grzech, niż na przykład

nieprzestrzeganie postów. Po miastach kręciło się zwykle wiele hultajstwa,

a zwykłym widokiem był kołyszący się na wietrze wisielec czy umierający na palu

Kozak.

Starostowie

Porządku w Rzeczypospolitej pilnowali starostowie grodowi zwani też

jurydycznymi. Starostwo obejmowało zwykle pewną część województwa lub ziemi

i składało się z jednego lub kilku powiatów. Starosta miał obowiązek ścigać

wszystkich przestępców i egzekwować wyroki sądowe na szlachcie. Starosta

utrzymywał zawsze oddział zbrojnych sług, zwanych pachołkami starościńskimi lub

milicją starościńską, bardzo często też miał na podorędziu kilku doświadczonych

rębajłów.

Starostowie jednak rzadko przebywali w swoim powiecie, rzadko sami uganiali

się po bezdrożach za hultajami. Na co dzień każdy z nich wyręczał się swoim

zastępcą, zwanym podstarościm lub burgrabią. To właśnie ów szlachcic, najczęściej

wywodzący się z ubogiej gołoty, był ramieniem sprawiedliwości w powiecie.

Podstarości musiał dbać o prawo i porządek, na czele kilkunastu sług wyruszać na

infamisów i hultajów, czasami nawet w środku nocy, staczać prawdziwe potyczki ze

swawolnikami, Kozakami i grasantami, szturmować dwory i zameczki. Burgrabią

czuwał też nad więzieniem starościńskim, którym zwykle była wieża w murach

miejskich, w grodzie będącym stolicą starostwa lub też basztą na zamku starosty.

Zatrzymajmy się na chwilę przy tej ponurej budowli. Wieża, w której więziło się

przestępców, posiadała dwa poziomy. W tzw. „wieży górnej” starosta trzymał

szlachtę. W „wieży dolnej”, gdzie panowały znacznie gorsze warunki, zamykane było

pospólstwo lub najwięksi hultaje i infamisi spośród panów braci. Tam też

Komuda Jacek - Warchoły i pijanice.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: