Wojtyła Karol_Elementarz.Etyczny.pdf

Karol Wojtyła

Elementarz etyczny  

Z nauką o moralności mamy do czynienia jeśli badanie

pochodzi od faktów życia moralnego w sposób tylko opisowy

przy zastosowaniu metody doświadczalno – indukcyjnej.

Etyka zajmuje się istniejącymi normami moralnymi, a zatem

ustala co w danym środowisku uchodzi za dobre lub złe. Nie

określa jednak co jest dobre, a co złe – to zadanie etyki, która

jest nauką normatywną (normy = sądy o tym, co jest dobre, a

co złe).

Fakty moralne mówią o ludziach, ale nie bezpośrednio o zasadach. Sama

moralność jest życiem, a zatem jej twórcą jest człowiek. Etyka pragnie się kierować

najpierw czynami, gdyż są one konkretne i indywidualne.

Funkcją sumienia jest, aby zdobyć się na aktualne uzasadnienie dobra i zła w

naszym działaniu – tu ważna rola kierownika duchowego.

Obok zmiennych faktów istnieje pewna stałość poglądów na dobro i zło. Dla

człowieka są to wartości bezwzględne obowiązujące dlatego, że jest się człowiekiem.

Prócz niezmienności człowieka stwierdza się też pewne zmiany wtórne. Lecz jednak ta

niezmienność pozwala na określanie ludzi i zaliczać ich do tego samego gatunku.

Etyka religijna = etyka chrześcijańska – wypływa z refleksji nad bytem

(szczególnie ludzkim, dla którego oparciem jest Objawienie). Prawdy rozumowe w

Objawieniu są uzupełnione przez prawdy nadnaturalne możliwe do przyjęcia przez

rozum tylko w świetle wiary. Zasady postępowania zawarte w Objawieniu pokrywają

się z zasadami rozumowymi choć nie zawsze rozum może do niektórych dojść np. miłość

nieprzyjaciół.

Warto zawrócić uwagę na przyswojeniu etyce myśli Arystotelesa dokonaną przez

św. Tomasza - włączenie tych myśli, które powstały niezależnie od Objawienia.

O pochodzeniu norm moralnych

Etyka jest nauką normatywną i normy wyróżniają ją od innych nauk.

Mówi się o nadprzyrodzonych i naturalnych normach w etyce:

Nadprzyrodzone – pochodzą od Boga, a ich źródłem jest Objawienie i Pismo święte –

przykazania, rady, wskazania. Św. Paweł w Rz. mówi, że źródłem zasad moralnych jest

sama rozumna natura ludzka (z natury to czynią), zobowiązującą każdego człowieka do

spełniania tych czynów, które stanowią w Objawieniu treść Zakonu Bożego. A zatem

najwcześniejsze zasady moralne są znane normalnemu człowiekowi z samej natury bez

Objawienia. Człowiek te prawdy moralne uświadamia sobie po prostu rozumem. W

Objawieniu zaś znajdzie dodatkowe – nadprzyrodzone. Jednak i te przyrodzone i

nadprzyrodzone są zawarte w Objawieniu i na nowo mobilizują człowieka do ich znania i

spełniania.

Źródłem poznania jest zawsze natura i rozum . Rozum jest zdolny bowiem do

poznania prawdy o dobru moralnym i odnosi je do samych czynów. Prawda o dobru

opiera się na zrozumieniu natury człowieka, jego celów. Tam gdzie rozum stwierdza, iż

możliwości natury zawodzą tam zaczyna się działanie łaski .

Normy etyczne opierają się na rzeczywistości, na którą składa się podmiot

działający i szereg bytów przedmiotowych. Rozum w swoją funkcję normującą

wprowadza założenie zgodności z rzeczywistością – stąd założenie realizmu w etyce.

Ten realizm zmienia się w etyce chrześcijańskiej w swoisty realizm nadnaturalny –

rzeczywistość ujęta przez rozum oświecony wiarą (możliwe przyjęcie Objawienia). Z

Objawienia dowiadujemy się o istnieniu dóbr nadprzyrodzonych i trzeba zaznaczyć, iż są

to dobra rzeczywiste , które podejmuje człowiek wierząc i ma być im wierny tak, jak to

mu ukazuje rozum i wiara.

Natura i doskonałość

Słowo natura w filozofii tomistycznej oznacza istotę danego bytu. Rozum

poznaje przede wszystkim byt. Każdy byt ma swoją istotę i ona stanowi podstawę

wszystkich jego szczegółowych właściwości. Sam byt substancjalny jest podmiotem

istnienia i działania. Działanie aktualizuje istotę danego bytu – to czym on jest w

możności staje się w nim rzeczywistością. To czym byt jest w możności, stanowi z

natury jego cel, odpowiada on bowiem naturze i przyczynia się do aktywności danego

bytu. Byt działa i staje się bardziej sobą, gdyż w tym aby stać się bardziej sobą zawiera

się zasadnicze dobro każdego bytu. Dobrem jest to, co wywołuje dążenie, co pobudza

do działania. Różnorakie dobra stają celem jego dążeń i działań, o ile przyczyniają się do

udoskonalenia człowieka. Jedynie dobro moralne doskonali człowieczeństwo, dlatego

jest ono centralnym aktem natury ludzkiej, której główną energią i władzą jest rozum.

On bierze udział w procesie stawania się człowieka. Rozum określając zasady

postępowania kieruje się tym jakie ma być postępowanie względem tego lub innego bytu,

aby przyczyniało się ono do jego udoskonalenia się. Człowiek może się udoskonalić

tylko w ramach całego porządku świata. Rozum posiada jakieś rozeznanie porządku

świata i normując stara się jak najbardziej precyzyjniej ustawić w nim człowieka. Robi to

od tego, jakie ma gruntowne rozeznanie całej rzeczywistości. Rozum oświecony przez

wiarę ma rozeznanie nadprzyrodzone. Bóg udziela mu światła, dzieli się swoją wiedzą z

człowiekiem. Pozwala to lepiej określić zasady postępowania. Łaska stanowi podstawę

bytowania i działania w sposób właściwy Bogu  działanie jest zależne od asymilacji

Łaski Bożej. To, czym człowiek jest i czym powinien się stawać przez swoje życie

moralne nabiera dla chrześcijanina pełnego znaczenia w świetle wiary.

Znaczenie powinności

Natura ludzka jest źródłem norm. Rozum bowiem określa zasady postępowania.

Z tego właśnie rozeznania wyrasta powinność. Określa ją rozum. Powinność czerpie

energię z dynamiki bytu, z pędu do dobra, z woli. Powinność moralna łączy się z wolą,

do niej się odnosi, jest jej powinnością. Z powinności wola jest dla człowieka moralnym

być lub nie być. Dlatego powinność łączy się z wysiłkiem, napięciem. Linia napięcia

prowadzi między tym, kim jestem, a tym, kim powinien być. Wola jest władzą tego

napięcia. Owo napięcie niejako zdwaja się w woli. Napięcie powstaje również między

tym, kim jestem, a kim nie jestem, kim być nie mogę. Tutaj dla wierzącego wyłania się

problem zepsucia natury ludzkiej. Teologiczna nauka o tym (przez grzech pierworodny)

najlepiej wyjdzie na tle rozróżnienia 4 stanów tejże natury:

Natura czysta - byłaby taką gdyby Bóg nie podniósł jej do porządku

nadprzyrodzonego. Jednak Bóg tak nie uczynił, dlatego natura ludzka nie znajduje się w

takim stanie u żadnego człowieka. Wyniesienie to do porządku nadnatury wyposaża

naturę w łaskę uświęcającą. Dojrzałe zespolenie łaski i natury stwarza pełnię

człowieczeństwa, stan nieskażonej natury przed grzechem pierworodnym. Dlatego też

doskonały stan natury może polegać na doskonałym zespoleniu z łaską. Dojrzałość tego

zespolenia musi polegać na pełni ładu. Człowiek nosi w sobie pełnię ładu. Niższe energie

natury ulegają wyższym. W człowieku panuje odpowiednie uduchowienie tzn. rozum i

wola nie są w defensywie, ale rządzą i kierują. Wola ma zasadnicze znaczenie dla

moralności. Grzech pierworodny wytrącił człowieka ze stanu doskonałej natury i nadal

go wytrąca. Jest to stan natury upadłej ( status naturae lapsae ) . Rozum i wola z trudem

III

odzyskują w człowieku władzę, by umożliwić prawdziwe dobro, dobro moralne będące

celem natury. Doznają jednak pomocy przez dzieło odkupienia Jezusa Chrystusa. Od

momentu upadku człowiek w nim nie trwał, ale doznawał ukrytych impulsów, łask

poprzez które prowadzi dzieło odbudowy natury wg. zamierzeń Boga. Jest to stan

odkupienia (status naturae reperatae) , w którym człowiek odzyskał łaskę chociaż owo

zarzewie grzechu z natury nie ustąpiło. Człowiek znajduje się w stanie natury upadłej i

odkupionej. Wola i jej pęd do dobra nie uległy całkowitemu rozkładowi, bo wola ta staje

się w każdym podmiotem powinności, tzn. że jest w niej wciąż to napięcie. Ta

powinność moralna w człowieku świadczy o tym, że wola nie przestała być sobą, że przy

schorzeniu natury tkwi w niej pierwiastek zdrowia. Nie byłaby sobą gdyby dobro

moralne poznane rozumem nie wywołało tego napięcia. Więc natura może być źródłem

norm moralnych. Rozum, który może mylić się w określaniu dobra odpowiedniego dla

woli, może też się z tego wyzwalać i rzetelniej ujmować prawdę o dobru. Stanowisko

Objawienia umacnia naukę katolicką w przekonaniu o maturalnych możliwościach

rozumu i woli. Drugie napięcie w człowieku to napięcie między naturą i łaską. Ponieważ

natura nie jest całkowicie zepsuta łaska, dlatego nie trafia w próżnię, ale zaszczepia się w

to, co zdrowe i twórcze. Cała działalność łaski nastawiona jest na uzdrawianie i

wzmacnianie natury; chce przywrócić człowiekowi pełnię życia w zgodzie z naturą

uzdrowioną. Nie jest nastawiona by niepokoić naturę. Im bardziej natura zdrowieje i

dojrzewa, tym bardziej łaska wydobywa z niej rezerw te energie, które bez łaski nie

zostałyby nigdy uruchomione. Łaska staje się coraz bardziej jakby drugą naturą ( jest

coraz mniej napięciem a bardziej współżyciem i współdziałaniem). Człowiek niewierzący

sprowadza swój wewnętrzny dramat do powinności, do napięcia pomiędzy tym, czym

jest, a tym, czym powinien być.

Prawo natury

Człowiek patrzy często na swoją naturę jako na źródło zła, złych skłonności.

Skąd więc biorą się dobre? Powodem tego może być m.in. ucieczka przed

zobowiązaniem. Ucieczka przed prawem natury to ucieczka przed osobowością. Znaczy

to, że człowiek musiałby się poczuć o wiele bardziej twórcą siebie. Ta ucieczka jest

jeszcze bardziej ucieczką przed Prawodawcą, a sama natura prawodawcą nie jest.

Pozwala ona tylko odczytać myśl i wolę Prawodawcy. Zastajemy je (myśl i wolę) w

naturze, w jej zdrowych skłonnościach. Rozum ludzki nie żyje sam z siebie i w sobie, ale

ciągle staje wobec rzeczywistości obiektywnej, którą musi rozumieć, odczytać. Człowiek

jest tylko elementem natury i ponad nią nie stoi. W każdym człowieku tkwi skłonność do

życia społecznego. W tej skłonności tkwi jakieś podstawowe prawo, którego człowiek

słucha. Istnienie prawa wskazuje zawsze na Prawodawcę, który troszczy się zawsze o

zbiorowość. Prawo jest zawsze dziełem rozumu. Stworzenie jest elementarnym aktem

troski o byt, której wyrazem jest natura rzeczy. Skłonności prowadzą w stronę

porządku, ładu całości a w ładzie dobrem jest to dobro, w którym ludzkość, człowiek ma

jakiś udział. Ów udział wymaga poznania prawa natury. Człowiek ma rozumnie słuchać

myśli Stwórcy. Do istoty prawa należy jego głoszenie. Prawo natury człowiek poznaje

rozumem.

Humanizm a cel człowieka

Opozycja wywodzi się często z humanizmu. Jeżeli etyka ma być humanistyczna

to Bóg nie może być celem ludzkiego życia, celem tym może być tylko człowiek. Jeżeli

Bóg jest celem człowieka to człowiek nie może być celem dla siebie. Cóż znaczy, że Bóg

jest celem? Stworzenie dało początek bytom. Bóg powołując byty do istnienia nie szukał

w nich uzupełnienia swojej doskonałości. Stworzenie ich zakłada akt Jego woli a ona

dąży zawsze do celu, którym jest dobro. Zatem Bóg jest objawiany przez dobro, nie

może natomiast ono Jego doskonalić. Stworzenie jest o tyle dla Niego dobrem, o ile

uzewnętrznia doskonałość bytowania. Istnieje hierarchia dóbr. Każdy byt stworzony,

przez to, że jest i czym jest uzupełnia w jakiejś mierze tę bezwzględną doskonałość bytu

- Boga. Ażeby najlepiej ujawnić kim jest Bóg, ich Stwórca, powinien każdy byt

stworzony być po prostu jak najbardziej sobą. Bóg - cel stworzeń nie odrywa ich od

siebie i od własnej immanentnej doskonałości ale je bardziej w tym osadza. Tak samo

tyczy się człowieka. To, co jest rzeczywistą doskonałością człowieka, co go udoskonala,

ma za cel Boga; jest pośrednio ujawnieniem Jego doskonałości, Jego pełni. Etyka

religijna zaczyna się od uświadomienia sobie celowości bytowania. Ciąg dalszy zależy od

tego, jak ułoży się ów kontakt bytu z Bytem (czy na zasadzie pretensji lub bojaźni czy na

zasadzie miłości). Kiedy stosunek człowieka do Boga ukształtuje się na zasadzie miłości

osoby do Osoby, wówczas wszystko w nim dzieje się i rozwija wg. prawidłowości, jaką

miłość ze sobą niesie. Człowiek ma prawo do miłości. Człowiek jest najbardziej sobą,

gdy aktualizują się w nim najwyższe możliwości. Miłość zaś jest aktualizacją

najwyższych możliwości człowieka.

Problemy prawdy i miłosierdzia

Etyka religijna jest też przedmiotem krytyki ponieważ w Bogu widzi najwyższą

instancję prawdy o dobru i złu - Sędziego, który może jednak wybaczyć zło

(miłosierdzie). W tych warunkach, twierdzi się, życie nabiera charakteru gry, ryzyka,

złego przypadku, szczęśliwego trafu itp. Człowiek przestaje liczyć na własny osąd i siły a

próbuje lawirować. Mija się to z prawdą. Jednak problem sądu w moralności człowieka

religijnego wygląda inaczej. Jest przekonany, że Bóg zna i przenika bardziej człowieka

niż on sam siebie. Człowiek obdarzony samostanowieniem powinien polegać na sądzie

własnego sumienia o dobru i złu. Sąd Boga zgadza się zasadniczo z sądem sumienia.

Nawet, gdy sąd sumienia myli się, Bóg przyjmuje ową pomyłkę sumienia za podstawę

wyroku o czynie człowieka o ile pomyłka ta nie była zawiniona przez człowieka. Sąd

Boga nie dewaluuje sądu człowieka ale z jednej strony liczy się z nim a z drugiej

wyostrza go i wysubtelnia. Żadne też miłosierdzie nie oznacza zgody na zło, tolerancji

zła. Jest związane z poruszeniem od zła ku dobru. Tam, gdzie zachodzi, zło efektywnie

ustępuje. Gdzie zło nie ustępuje, nie ma miłosierdzia. Dobro może być zrodzone przez

inne dobro., Miłosierdzie Boże to inne Dobro, które rodzi dobro na miejscu zła.

Miłosierdzie nie akceptuje zła ale pomaga w nawróceniu. Miłosierdzie Boga idzie ściśle

w parze ze sprawiedliwością.

Problem bezinteresowności

Etyce religijnej zarzuca się czasem interesowność ; że uniemożliwia

bezinteresowność przez to, że za dobre czyny obiecuje nagrodę, za złe grozi karą.

Zagadnienie winy i kary stanowi odwieczny wątek etyczny. Jest on bardzo mocno

naznaczony w Ewangelii. Ktoś może powiedzieć, że w interesie człowieka leży

ostateczna sprawiedliwość - nikt jednak nie powie, że człowiek, który ją przyjmuje jest

przez to samo interesowny. „Interes” ten nie niweczy bezinteresowności człowieka.

Sprawiedliwość jest czymś bezinteresownym, stoi ponad interesami. W każdym z nas

drzemie egoizm, który podciąga wszystko pod kryterium własnej korzyści.

Sprowadzanie dobra do tej kategorii jest niezgodne z jego naturą bowiem jest ono dobre

samo w sobie (sprawiedliwość jest dobra bo jest sprawiedliwością). Właściwy „interes”

leży w tym, by dobru zagwarantować we własnym przeżyciu, działaniu, bezinteresowny

charakter, jaki ono ma w sobie. Dobro absolutne utożsamia się z Bogiem, dynamizuje

człowieka, wydobywa głębię ludzkich możliwości. „Interesowne” rozumienie prawdy o

nagrodzie i karze nie jest więc zgodne z Ewangelią. Ukazuje ona drogę do nagrody przez

miłość a więc nie przez „interesowność”. Miłość wyklucza interesowność, jest więc

bardziej bezinteresowna niż sprawiedliwość. Chrześcijaństwo to religia miłości.

Właściwa interpretacja nauki o szczęściu

Są jednak obiektywne interesy człowieka, które nie kolidują z

bezinteresownością, bo wynikają z dążności bytu ludzkiego. Czymś takim jest dążenie do

szczęścia. Jest ono czymś naturalnym i koniecznym, nie można go nie chcieć. Pragnienie

szczęścia nie leży na wierzchu chcenia, a tym bardziej na wierzchu czynów człowieka.

Nie trudno go jednak w nich odkryć. Szczęście jest celem natury nie etyki, ani

przedmiotem wyboru. Przedmiotem wyboru zawsze jest jakaś droga. Szczęście nie jest

zaś drogą ale celem drogi. Etyka wskazuje pośrednią drogę do szczęścia. I tu jednak

można postawić problem interesowności: że motyw szczęścia przesłania w etyce

właściwe dobro moralne. Jednak w Ewangelii słyszymy nakaz doskonałości. Są różne

stopnie doskonałości (konieczne - Ewangelia nakazuje; możliwe - ewangelia radzi).

Doskonałość nie jest heteronomiczna - nie wyzuwa człowieka z tego, czym jest i być

powinien a trafia w samą tego istotę. Doskonałość jest humanistyczna, wewnętrzna i

ludzka. Szczęście, o którym mowa w Ewangelii przychodzi przez doskonałość. Nie

kupuje się szczęścia za cenę doskonałości ale dojrzewa się do niego, stając się coraz

pełniejszym człowiekiem. Szczęście jest już obecne, wg Arystotelesa, w tym stawaniu

się. W Ewangelii człowiek dojrzewa nie tylko do swego człowieczeństwa, ale do Boga.

Dojrzewanie do Boga dzieje się dzięki łasce. Te dwa dojrzewania idą ze sobą w parze.

Dojrzewamy do Boga dojrzewając jednocześnie do pełni człowieczeństwa. To wyklucza

heteronomię. Człowiek nie kupuje szczęścia za cenę moralności, on dojrzewa do

szczęścia. Dojrzewa tylko człowiek i to tylko do osób. Etyka personalistyczna

(ewangeliczna) głosi szczęście, do którego dojrzewa się przez wysiłek moralny.

Stosunek do przyjemności

Moment zadowolenia czy przyjemności, który dołącza się do czynów

człowieka, należy potraktować jako nieważny, uboczny, gdy uznamy, że człowiek dąży

do szczęścia przez doskonałość moralną. Dobro moralne przynosi głębokie

zadowolenie. Czyż zatem nie wystarczy oprzeć się na przyjemności i wg tego

kształtować swoje postępowanie? Ta koncepcja szczęścia (jako suma przyjemności)

choć dość ponętnie ma wystarczających powodów by właściwie kierować czynami

człowieka. Przyjemności, zadowolenie...to dobra subiektywne, które mogą

doprowadzić człowieka do szczęścia poza dobrem swej osoby czy też społeczeństwa.

Etyka nie potępia zadowolenia, przyjemności...ale ukazuje, wychowuje do dobra

obiektywnego tj. ponad nie. Etyka chrześcijańska nie prowadzi człowieka drogą

szukania maksymalnej przyjemności a minimalnej przykrości w życiu. Człowiek zdolny

jest stopniowo uwrażliwić się na trudne dobra (duchowe i nadprzyrodzone). Nie można

liczyć, że przyjemności czy zadowolenie same nadadzą życiu moralnemu człowieka

prawidłowy kierunek. To rozum i wola kierują człowieka w stronę obiektywnego

dobra.

Wartości

Etyka kształtuje się wokół zagadnienia dobra obiektywnego. Jest praktyczną

nauką o postępowaniu, działaniu człowieka ale głównie o tym, jak temu działaniu nadać

wartość obiektywnego dobra. Człowiek przeżywa różne wartości ale realizuje swymi

czynami dobro (dobro własnego bytu, doskonałości osoby...). To również dobro

świata, dobro Boga (człowiek działając ujawnia doskonałość Stwórcy). Etyka

chrześcijańska uczy człowieka jak może i powinien nadać działaniu wartość

obiektywnego dobra. Człowiek przeżywa wartości bezpośrednio. Życie moralne

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: