Dzieje Narodu i Państwa Polskiego 36 Blaski i cienie baroku.pdf
(
35557 KB
)
Pobierz
Michł Rozek
Blaski i cienie
baroku
Dzieje narodu i państwa polskiego
Tom I i II
Redaguje Kolegium:
Michał Rożek
Blaski i cienie baroku.
Szkice o sztuce polskiej XVII
1
XVIII
wieku
Jerzy Biesiada
Józef Biemacik
Stanisław Grzyowski
Feliks Kiryk (przewodniczący)
Aleksander Komijasz
Michał Rożek
Henryk Szydłowsi (z-a przewodniczącego)
Treść:
Wstęp
Brok doby Wazów
Sztuka czasów króla Jana III Sobieskiego
Barok dynamiczny
Posłowie
Aneks
Słowniczek terminów
Wskazówki bibliograicne
Opracowanie izne seńi:
Mrin Sztuka
Opracowanie izne:
Alksander Komijasz
Z uwagi
a
bogactwo matriału ilusracyjnego w niniejszej pracy
ilusracje nie zawsze korelują z tekstem.
Zdjęia i reprodukcje kolorowe:
Janusz Podleki
Dotyhcas y si� zeszyty:
I-
l
J. Szelzyk,
Od rasłown do Polaków
I- 2 G, Labuda,
Jsze państwo oskie "
I- 4 K. Olejnik, Cedyna, Niemcza,
·
Ggw, Kryszw
1-
S
T. Jasiński, Przewy henał
I- 6 A. Jurezko,
Tcm
Krzurego
I- 8
.
Samsonowicz, ŁokUtkwe czay
I- 9 F. Kiyk, Wieli ról i jego nstpca
1-12 J. niakowa, Konyliyśi, hereyy i schizmatyy
I-13 W. Swooda, Waa
1444
I-15 F. Kiyk,
Nauk rzemożnyh era
1-17 M. Rożk,
W
iu tr
i
zów
I-18 K. Bazkowski,
Rady Kallimacha
I-19 M. Rożek, Złoty wiek
Il-20 A. Wycański, Dgoć urpę
II-21 A. Suheni Gabowska, Sy r66w ze szachtą
II-22 S.
Pla,
Wie/U bezkrówia
Il-23 S. Gzyowski, Kr6l i knclerz
Il-24
H.
Wisner, Rokosz Zebrywskgo
II-27 Z. Wójik, Wy kozacie
II-28 Z. Wójk, Lbem wto
II-30 W.
Urn,
Epizod rformayjy
II0
A.
Zahorski, Naczelk w sumane
III-41 Z. Zielińska, Ostatnie laa Pierwszj Rzecypopoitj
III42 S. Grodiski, E. Kozłowski, Poska olona
179-1805
III43 B. Gchulska, Mae pństwo welich
ii
III44 J. Skowronek, Od Kogreu Wedeńskiego o Noy lstpj
III45 T. Lepkowsi, Pwstie Lstpaowe
III46 J. Zdada, Wielka Egraja po Pwstiu Lstpadoym
III47 J. Skowonek,
Od koniraji o kapii
III48 M. Zgórniak, Za Waszą i naszą wonoć
1848-1849
III49 J. Kieniewiz,
Pwstane Syczwe
III51 J. Ihnatowiz, Społeczeństwo polsU w
th 18-1914
III52 J. Myślióski, Swobody fabyk i ziemi
III-53 A. Zakrzewsi, Od Stjawsigo do Wirosa
III-54 F. Tyh, Rwoluja
1905-1907
III-55 W. Jakubzyk,
rzetć
d
Wartą
III-56 J. Buszko,
Galja
1859-1918.
Poski Pemont?
Zdjęia i rprodukcje zarno-białe
Janusz Podleki, Barbara Pytel
Zdjęcia ze zbiorów:
Autora, arhium KAW
Redaktor:
Halina Baszak Jaroń
Redaktor technicny:
Elżbieta Boroń, Maria Wywa
Korkta:
Barbara Wojtanowicz
© opyriht by Krajowa. Agencja Wydaniza, Kraków
1992
ISBN
83-03-03556-8
Kajowa Agencja Wydawnicza
Kraków
1992
Wydanie I. Nakład
49 650
+
350
egz.
Objętość: ark. wyd.
9,72
rk. druk.
9,5
Skład, druk i oprawa:
Dia Wydawnia
m.
W.
L.
Anczyca w Krakowie,
m. r.
260/90
Na okładce:
Taniec śmierci z kośioła Berdynów w Krakowie, koniec
XVII wieku, fot.
Jansz
Pdkcki
(I sr.)
Porret szlachcica, połowa XVIII wiku, fot.
Jansz
Podlecki
(V
str.)
Zeszyty w przygotowniu:
Il-37 K. zowska,
By Pow roć owaelmi
Wstęp
Motto
Pulchio multiplex est
(Giordno Bruno)
Trzy daty zapocząkowały przełom w sztuce rene
sansowej:
1494, 1517, 1527.
Pierwsza z nich to wystą
pienie Savonaroli we Florencji, a wraz z nim załamanie
ideałów piękna, harmonii i sokoju, właściwych medy
cejskiej Florencji epoki
quattrocenta.
Zachwiana została
platońska riada - piękno, dobro, prawda. Zniszczenie
zaś w roku
1527
Wiecznego Miasta przez zbuntbwane
wojska cesarza Karola V doprowadziło nie tylko do roz
proszenia artystów skupionych w Rzymie, lecz także
do zabicia radości życia, tak charakterystycznej cechy
twórców doby Odrodzenia. Sacco di Roma - to praw
dziwy szok dla współczesnych. Nikt nie sądził, nawet
w najśmielszych przypuszczeniach, że żonierze arcy
chrześcijańskiego cesarza mogą dopuścić się złupienia
i zbezczeszczenia papieskiego Rzymu. Dla elity było to
nie do omyślenia. Swoją świętość podeptali sami chrześ
cijanie. Po tych wydarzeniach bezpowrotnie skończył się
świat ładu. Jego miejsce zajął pesymizm i mistycyzm.
Włochy w dobie cinquecenta to w porównaniu z po
pzednią epoką zupenie odmienna jakość. Na domiar
złego dotychczasową jedność chrześcijańskiej Europy
rozbiło wystąpienie Marcina Lutra w roku
1517,
a ra
czej jego konsekwencje, zapoczątkowujące Reformację
w Kościele Rzymskim. Doprowadziło to do krwawych wo
jen religijnych w Niemczech (trwały do roku
1555).
Wkrótce od Rzymu szybko odpadły Dania, Nowegia
i Szwecja, potem jeszcze Anglia, wreszcie Holandia. Miało
to
tyczna postawa wobec sztuki i otaczającej rzeczywistości.
Artyści zareagowali odejściem od renesansowych ide
ałów: od studiów ay, powszechnej niemal idealizacji
rzeczywistości, uwielbienia
·
urody ciała, spokoju, ładu
i harmonii. Miejsce ich zajęła aklasyczność, celowa dąż
ność do wirtuozerii, defomacji, niesmowitość, wyrai
nowanie w kompozycji formalnej i doborze koloru. W ar
chitekturze dochodzi do głosu wzajemna sprzeczność
formalna: amor vacui i horror vacui; obserwować można
odwrócenie, sprzeczność i podwójną unkcję elementów
architektonicnych. Niejednokronie twórca celowo stwa
rza
optyczną
iluzję
przewagi
ciężaru
nad
podporą.
Do
tego
dochodzi
ślizganie
si'
światła
i
stosowanie
w
ar
chitktonicznych kompozycjach k zwanej
ucieczki prze
srzeni.
W m celu
architekci
budują
wówczas
długie
tunelowe
wnętrza,
stawiają
wertykalne
wysmukłe
bryły,
w których przestrzeń optycznie zdaje się uciekać.
Mnieryzm był niewąpliwie sztuką eliną, prze
naczoną tylko dla wytrawnych nawców. Cechował go
przeintelektualizowany stosunek do przeszłości i rzeczy
wistości artystycznej, neurasteniczna postawa wobec ży
cia. Dotychczasowy dworski typ
homo ludens
(człowieka
bawiącego się) przekształcił się w
homo viator,
(pielgrzy
a)
poszukującego swojego
ego.
Zmieność nastroju
charakteryzowała odtąd przedstawicieli elity, dając ujście
przemienności psychicznej w sztuce.
Stał się też manierym częścią składową kontrre
formacji. Tak, jak w credo arystycznym Odrodzenia
mieściło się pouczenie (docere), k manieryzm lanso
wał zadziwienie
(delectare).
Zachwiał przeto renesnso
wą równowagę i szedł ż do ekstrawagancji. Jednak
po latach intelektualnego i artystycznego chaosu nastą
piło przemożne dążenie do ładu. Już z końcem pierw
szej połowy niespokojnego XVI stulecia obseujemy
koncentrację sił, tak artystycznych, jak intelektualnych.
Przede wszystkim po latach zaskoczenia, potem inercji
i stagnacji do ofensywy intelekualnej przystąpił Koś
ciół. Osro bronił europejskiej pozycji, zagrożonej on
giś przez ruchy reformatorskie. Koncentracja sił' i re
novatio in capite et in membris (odnowa w głowie i
członkach) całego Kościoła stała się wyzwaniem, które
rzuciła Reformacja. Zdano sobie sprawę, że szczyne
hasła i ideały humanistyczne głoszone w XV stuleciu nie
wytrzymały osrej konfrontacji z brutalną rzeczywistością.
Pouczał
istony
wpływ
na
rozbicie
kulturalne
chrześcijańskiej
Europy,
związanej
do
tej
.pory
ze
Stolicą
Apostolską.
Hasło Los von Rom (zerwanie
z
Rzymem)
narzucone
przez
koryfeuszy
Reformacji
podzieliło
również i
sztukę
europejską.
Od
tej
pory
sztuka
w
krajach
Refomacji,
w
których
sztuka
sakralna
uległa
niemal
całkowitej
re
dukcji,
była
odmienna
od
artyzmu
krajów
związanych
z
papieskim
Rzymem.
Koryfeusze
Reformacji
-
Luter
i
Kalwin
-
zalecali
ascezę
architektoniczną,
jak
rów
nież
dekoracyjną
w
urządzaniu
wnęrz
sakralnych
czyli
domów
modlitwy,
u
nas
potocznie
wanych
"zbormi".
Purytanizm
przenikający
umysły
wyznawców
obydwu
refomatorów
poczynił spustoszenie. w
sztuce, zwłaszcza
sakralnej.
Reakcją europejskich artystów-
związanych z Koś
ciołem
Rzymskokatolickim -
na
wspomniane wydarze
nia
w
kulturze
był
manieryzm.
W
istocie
manieryzm
to
reakcja
epoki,
czy
postawa
twórcza
wobec
przemian
już
o
tym
powszechnie
znany
i
ceniony
huma
cywilizacyjnych i
przyspieszeia dziejowego, niesionego
nista Erazm
z
Rotterdamu,
zwolennik
umiarkowanej
re
przez
wiek XVI. Przede
wszystkim
zrodziła
się
scep-
fomy Kościoła i dialogu pomiędzy zwaśnionymi
chrześ-
Blaski i cienie baroku
2
w połowie XVI wieku teoretyk architektury Pietro Cata
neo pisał, iż
( ... ) krzyż to symbol odkupienia, plan podobny do ciała
ludzkiego, a przez to do Chrystusa; wewnątrz kościół
wyraża ciało jest zatem surowy, wnętrze ozdobne, bo to jest
dusza.
Powoli szły w zapomnienie ideały architektów Odrodze
nia. W miejsce nic. głoszono nowe, regulujące przy tym
formy architektoniczne aż nadto.
Cycerońską maksymę
docere, delectare, permovere
konrreformacja przekształciła na delectare, permovere,
docere, deinde persuadere - czyli zachwycić, przekonać,
pouczyć, w końcu wyperswadować. Tak, jak manieryzm
przez swoje wyrainowanie i metaforyczność, nieraz nie
malże abstrakcyjną, stawał się sztuką elitną, przema
wiając do intelektu odbiorcy, tak Kościół chciał apelo
wać nie do intelektu, lecz uczuć swoich wynawców.
Realizm formalny przepojony treścią spirytualistyczną
przemawiał obrazem, muzyką i słowem. Sztuka przepo
jona religijną żarliwością miała teraz oddziaływać na
wiernych, jak również na "zbłąkane owieczki", które
i w ten sposób zachęcano do powrotu do owczani.
Około roku
1590
rodzi się w Rzymie nowa sztuka,
przybierająca z czasem cechy dynamiki, malowniczości,
gigantyzmu i masywności, operująca niejednokrotnie
efektami świetlnymi i kontrastami. Nazywano ją potem
barokiem. W XVI stuleciu pojęcie barocco używano na
oznaczenie nieregułamej perły. Dopiero w roku
1745
drezdeński malarz Krubsacius użył określenia "gust ba
rokowy", wtedy, gdy barok przeżywał już z wolna swój
kres. Natomiast w ubiegłym stuleciu barok z punktu
widzenia estetycznego zdecydowanie odrzucano, uwa
żając go za zwyrodniały renesans
.
. Wtedy tak zwana dobra
sztuka kończyła się na Rafaelu i Michale niele, a już
od ostaniej ćwierci XVI wieku zaczynał się "zwyrodniały
renesans". Dopiero k na dobrą sprawę X wiek przy
niósł odkrycie baroku i jego pełną rehabilitację. Dostrze
żono też liczne odmiany baroku, który dla badaczy
przestał być stylem w sztuce, a raczej epoką i to trwa
jącą blisko dwieście lat
(159-1740).
W swej różno
rodności był barok sztuką dworską, kościelną i, jak
w Holandii,
par excellance
mieszczańską. Ta obserwa
cja Arnolda Hausera jest godna uwagi.
W sztuce baroku występują nie spotykane dotąd
ostre przeciwieństwa i gwałtowne kontrasty. Brakuje
w niej jednorodności, a jeszcze bardziej niźli w renesansie
dochodzi do głosu-indywidualizm artystyczny. W sztuce
tego czasu mamy zjawiska z sobą nieporównywalne,
rudno bowiem obok siebie zestawić
a
przykład płóna Ru
bensa i Rembrndta, czy krakowski kościół św. św. Piotra
i Pawła z wileńskimi świątyniami z XVIII wieku. Są
to obiekty nieporónywalne. Słusznie też twierdzi Anold
Hauser, że
możliwość sprowadzeniajej
[sztuki barokowej]
o jednego mianownika wydaje się wątpliwa. Zatem Gior
dno Bruno u progu jej narodzin miał rację powiadając,
iż
pulchritudo mulliplex est
- piękno jest wielorakie,
ma różne oblicza. Daje się też wówczas zaobserwować
niezwykła teatralność świata, całego życia społeczne
go. Życie dla człowieka epoki baroku stało się wielkim
theatrum,
w którym
sacrum
spotykało się z
profanum
Pln
kośiola
jzuitów w Nieświeżu
cijanami. Jednak dialog z odłączonymi zreformowanymi
wyznaniami okazał się niemożliwy z racji ich nietoleran
cyjności. Kościół na wymienione zdarzenia zareagował
głównie koncentracją sił.
W roku
1540
papież Paweł III bullą Regimini mili
tantis Ecclesiae zatwierdził Towarzystwo Jezusowe
(
So
cietas Jesu), założone kilka lat wcześniej przez świętego
Inacego Loyolę. Niebawem Jezuici stali się ilarem
papiestwa w dziele reformy kościelnej, zaś prowadzone
przez nich szkoły dostarczały znakomite kadry na po
trzeby Kościoła i władzy świeckiej. Niewątpliwą zasługą
tego papieża było mianowanie kardynałami wybitnych
i nieposzlakowanej uczciwości mężów stanu, którzy z woli
następcy świętego Piotra przygotowali progrm reform -
podstawę zwołania w roku
1545
soboru powszechnego
do Trydentu. Przez kilkanaście lat z przerwami ż do
rou
1563
obradowali ojcowie soborowi, przyjmując
uchwały soboru
a
obowiązujące w Kościele. Zadbano
o kadrę, przeprowadzono nowoczesną organizację Koś
cioła, centralizując instytucję, poczyniono spore zmiany
lituriczne, wprowadzono
(1555)
Index librorum prohi
bitorum (Indeks ksiąg zakazanych) oraz wzmożono inkwi
zycję kościelną, ingerującą także w kwestie artystyczne.
Sztuka dla ojców soboru miała być orężem propagan
dowym, miała pouczać wiemych o prawidłach wiary.
Sztuka miała uczyć katechizmu. Jeden z koryfeuszy so
boru Święty Karol Boronensz potępił nawet - tak
populamą w renesansie -budowlę centralną, zwłaszcza
kolistą (rotundę), w miejsce której zalecał kościoły na
wzór krzyża
(ecclesiam ad modum crucis).
Myśli swoje
zawarł w
lnstructiones fabricae ecc/esiasticae.
Natomiast
3
Wstęp
i wzajemnie przenikało. Widowiska paraliturgiczne, owe
ites są istotnym czynnikiem ycia społecznego, akty
wizują nie tylko elitę, lecz także warstwy uboższe. Ta
teatralizacja życia jest nierozłącznym czynnikiem kultury
barokowej. Widowiskiem jest wszystko, nawet pogrzeb
jest teatralny, wyreżyserowany i przekształca się w pompę
funebris.
Wystarczy tylko wsponieć, że we Francji w m
czasie drukowno obszene podręczniki) raktujące o orga
nizacji pogrzebów.
Barok był zatem nie stylem, lecz epoką, bowiem
bardziej znajdziemy wspólny mianownik dla epoki jako
całości, niźli dla sztuki, która posiada wiele nurtów, przy
równoczesnym braku uniwersalizmu i jednorodności.
Obok nurtu francuskiego, holenderskiego czy angielskie-
go w sztuce tego okresu jest niezwykle ekspnsywny nurt
rzymskiego baroku, oddziałującego przede wszystkim
na kraje mocno związane z Kościołem. Będą to kraje
habsburskie oraz Polska i Wielkie Księstwo Litewskie.
W sztuce rzymskiej obserujemy w tym czasie dwa
kierunki: barok wczesny i rozwinięty, którego kontynua
torem stanie się barok późny. Barok wczesny zrodził się
po soborze trydnckim i jak go słusznie nazwał architekt
Giacomó delia Porta stile grande e severo
-
styl potężny
i surowy. Architekturę tego czasu
(159-1630)
cechuje
spokój, chłód, monumentalizm i powaga oraz zdobnicza
asceza. Jest to sztuka Kościoła walczącego o przywró
cenie mu miejsca właściwego w Europie. Przez oszzędność
fomalną zbliża się do ascetycznych wnęrz sakralnych
protestantyzmu, kontynuując przy
m
manierystyczne
wątki sztuki wcześniejszego okresu. Wśród twórców
rzymskich wyróżniają się architekci tej miary co Giacomo
Barozzi da Vignola, Carlo Mactena i Domenico Fontana.
W drugiej ćwierci XVII wieku, gdy Kościół okrzepł
w walce z Reformacją i przeobraził się, by użyć języka
teologicnego, w Kościół ujący, sztuka papieskiego
Rzymu przeszła w fazę baroku rozwiniętego
(163- 1680).
On to kojarzy się z treściami, które nadajemy słowu barok.
Już Giovnni Lorenzo Benini, choć jeszcze klasycyzuje,
to zwłaszcza w rzeźbie dopuścił do głosu dynamikę.
Natomiast architekci Francesco Borromini i Guarino
Guarini zerwali z tektoniką prostej ściany
a
rzecz pofalo
wanej masy muru, dynamicznej koncepcji przesrzennej,
którą odtąd kształtują wzaje1ie przenikające się bryły
odpowiednio ze sobą zestawiane przez architektów. Po
woli zacierały się granice pomiędzy architekturą, rzeźbą
a malarstwem, co w kościołach w połączeniu z liturgią
i muzyką dało iluzję niebiańskiej rzeczywistości. Ten
rzymski dynamiczny barok zaważył na rozwoju artystycz
nym Lombardii, Bawarii, Austrii, Czech oraz Polski.
Osobną drogą poszła sztuka rancuska. Tam zwyciężył
nurt klasycyzujący, mający swe potwierdzenie w racjona
lizmie. W okresie
le grande sieZe' au
-
XVII wieku -
przeważała we Francji sztuka dworska, której głównym
programem architektonicznym stał się pałac, będący
odbiciem Wersalu Ludwika XIV. We Francji okres
baroku przypadł na czas worzenia i utrwalaniu abso
lutystycznej monarchii, a co za
m
idzie stylu życia
dworskiego, pełnego pompy, splendoru z odpowienią
oprawą plastyczną, gloryikującą absolutyzm monarszy.
Zmiany w sztuce rancuskiej nastąpiły dopiero w dru
gim dziesięcioleciu XVIII wieku, gdy·po śmierci króla
Ludwika XIV (zm.
1715)
przeciwstawiono się istnieją
cmu sztywnemu stylowi etykiety dworskiej na rzecz
lekkości i sentymentalizmu. Rodziło się rokoko, które
sztuce przydało lekkości i powabu, tworząc przy tym
niezwykle delikany ornament zdobniczy, przenikający
szybko sztukę europejską.
Zarówno barok rzymski, jak i sztuka rncuska doby
Ludwika XIV i Ludwika XV aważyła na obliczu pol
skiej sztuki barokowej,· choć wpływ nurtu rzymskiego,
czy raczej itałinizującego zdominował arystyczny ksztah
polskiego pejzażu.
Sztuka polskiego baroku trwa od około
1600
roku po
rok
1760.
W tym okresie nastąpiły istotne przemiany
Pln kościola
II Gsu
w zmie, autor Vinola
Plik z chomika:
komiks6
Inne pliki z tego folderu:
Dzieje Narodu i Państwa Polskiego 1987-1999.pdf.jpg
(46 KB)
Dzieje Narodu i Państwa Polskiego 01 Od Prasłowian do Polaków, Jerzy Strzelczyk.pdf
(30885 KB)
Dzieje Narodu i Państwa Polskiego 04 Cedynia, Niemcza, Głogów, Krzyszków, Karol Olejnik.pdf
(39122 KB)
Dzieje Narodu i Państwa Polskiego 05 Przerwany hejnał, Tomasz Jasiński.pdf
(86480 KB)
Dzieje Narodu i Państwa Polskiego 08 Łokietkowe czasy, Henryk Samsonowicz.pdf
(33747 KB)
Inne foldery tego chomika:
Pliki dostępne do 08.07.2024
Pliki dostępne do 21.01.2024
ANIMOWANE
AUDYCJE RÓŻNE
CUDA ŚWIATA
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin