DNiPP II-36 - Blaski i cienie baroku.pdf - Dzieje Narodu i Państwa Polskiego - MiliFan

Michł Rozek Blaski i cienie

baroku

Dzieje narodu i państwa polskiego

Tom I i II

Redaguje Kolegium:

Michał Rożek

Blaski i cienie baroku.

Szkice o sztuce polskiej XVII 1 XVIII

wieku

Jerzy Biesiada

Józef Biemacik

Stanisław Grzyowski

Feliks Kiryk (przewodniczący)

Aleksander Komijasz

Michał Rożek

Henryk Szydłowsi (z-a przewodniczącego)

Treść:

Wstęp

Brok doby Wazów

Sztuka czasów króla Jana III Sobieskiego

Barok dynamiczny

Posłowie

Aneks

Słowniczek terminów

Wskazówki bibliograicne

Opracowanie izne seńi:

Mrin Sztuka

Opracowanie izne:

Alksander Komijasz

Z uwagi a bogactwo matriału ilusracyjnego w niniejszej pracy

ilusracje nie zawsze korelują z tekstem.

Zdjęia i reprodukcje kolorowe:

Janusz Podleki

Dotyhcas y si� zeszyty:

I- l J. Szelzyk, Od rasłown do Polaków

I- 2 G, Labuda, Jsze państwo oskie "

I- 4 K. Olejnik, Cedyna, Niemcza, · Ggw, Kryszw

1- S T. Jasiński, Przewy henał

I- 6 A. Jurezko, Tcm Krzurego

I- 8 . Samsonowicz, ŁokUtkwe czay

I- 9 F. Kiyk, Wieli ról i jego nstpca

1-12 J. niakowa, Konyliyśi, hereyy i schizmatyy

I-13 W. Swooda, Waa 1444

I-15 F. Kiyk, Nauk rzemożnyh era

1-17 M. Rożk, W iu tr i zów

I-18 K. Bazkowski, Rady Kallimacha

I-19 M. Rożek, Złoty wiek

Il-20 A. Wycański, Dgoć urpę

II-21 A. Suheni Gabowska, Sy r66w ze szachtą

II-22 S. Pla, Wie/U bezkrówia

Il-23 S. Gzyowski, Kr6l i knclerz

Il-24 H. Wisner, Rokosz Zebrywskgo

II-27 Z. Wójik, Wy kozacie

II-28 Z. Wójk, Lbem wto

II-30 W. Urn, Epizod rformayjy

II0 A. Zahorski, Naczelk w sumane

III-41 Z. Zielińska, Ostatnie laa Pierwszj Rzecypopoitj

III42 S. Grodiski, E. Kozłowski, Poska olona 179-1805

III43 B. Gchulska, Mae pństwo welich ii

III44 J. Skowronek, Od Kogreu Wedeńskiego o Noy lstpj

III45 T. Lepkowsi, Pwstie Lstpaowe

III46 J. Zdada, Wielka Egraja po Pwstiu Lstpadoym

III47 J. Skowonek, Od koniraji o kapii

III48 M. Zgórniak, Za Waszą i naszą wonoć 1848-1849

III49 J. Kieniewiz, Pwstane Syczwe

III51 J. Ihnatowiz, Społeczeństwo polsU w th 18-1914

III52 J. Myślióski, Swobody fabyk i ziemi

III-53 A. Zakrzewsi, Od Stjawsigo do Wirosa

III-54 F. Tyh, Rwoluja 1905-1907

III-55 W. Jakubzyk, rzetć d Wartą

III-56 J. Buszko, Galja 1859-1918. Poski Pemont?

Zdjęia i rprodukcje zarno-białe

Janusz Podleki, Barbara Pytel

Zdjęcia ze zbiorów:

Autora, arhium KAW

Redaktor:

Halina Baszak Jaroń

Redaktor technicny:

Elżbieta Boroń, Maria Wywa

Korkta:

Barbara Wojtanowicz

ISBN 83-03-03556-8

Kajowa Agencja Wydawnicza

Kraków 1992

Wydanie I. Nakład 49 650 + 350 egz.

Objętość: ark. wyd. 9,72 rk. druk. 9,5

Skład, druk i oprawa:

Dia Wydawnia m. W. L. Anczyca w Krakowie,

m. r. 260/90

Na okładce:

Taniec śmierci z kośioła Berdynów w Krakowie, koniec

XVII wieku, fot. Jansz Pdkcki (I sr.)

Porret szlachcica, połowa XVIII wiku, fot. Jansz Podlecki

(V str.)

Zeszyty w przygotowniu:

Il-37 K. zowska, By Pow roć owaelmi

Wstęp

Motto

Pulchio multiplex est

(Giordno Bruno)

Trzy daty zapocząkowały przełom w sztuce rene

sansowej: 1494, 1517, 1527. Pierwsza z nich to wystą

pienie Savonaroli we Florencji, a wraz z nim załamanie

ideałów piękna, harmonii i sokoju, właściwych medy

cejskiej Florencji epoki quattrocenta. Zachwiana została

platońska riada - piękno, dobro, prawda. Zniszczenie

zaś w roku 1527 Wiecznego Miasta przez zbuntbwane

wojska cesarza Karola V doprowadziło nie tylko do roz

proszenia artystów skupionych w Rzymie, lecz także

do zabicia radości życia, tak charakterystycznej cechy

twórców doby Odrodzenia. Sacco di Roma - to praw

dziwy szok dla współczesnych. Nikt nie sądził, nawet

w najśmielszych przypuszczeniach, że żonierze arcy

chrześcijańskiego cesarza mogą dopuścić się złupienia

i zbezczeszczenia papieskiego Rzymu. Dla elity było to

nie do omyślenia. Swoją świętość podeptali sami chrześ

cijanie. Po tych wydarzeniach bezpowrotnie skończył się

świat ładu. Jego miejsce zajął pesymizm i mistycyzm.

Włochy w dobie cinquecenta to w porównaniu z po

pzednią epoką zupenie odmienna jakość. Na domiar

złego dotychczasową jedność chrześcijańskiej Europy

rozbiło wystąpienie Marcina Lutra w roku 1517, a ra

czej jego konsekwencje, zapoczątkowujące Reformację

w Kościele Rzymskim. Doprowadziło to do krwawych wo

jen religijnych w Niemczech (trwały do roku 1555).

Wkrótce od Rzymu szybko odpadły Dania, Nowegia

i Szwecja, potem jeszcze Anglia, wreszcie Holandia. Miało

tyczna postawa wobec sztuki i otaczającej rzeczywistości.

Artyści zareagowali odejściem od renesansowych ide

ałów: od studiów ay, powszechnej niemal idealizacji

rzeczywistości, uwielbienia · urody ciała, spokoju, ładu

i harmonii. Miejsce ich zajęła aklasyczność, celowa dąż

ność do wirtuozerii, defomacji, niesmowitość, wyrai

nowanie w kompozycji formalnej i doborze koloru. W ar

chitekturze dochodzi do głosu wzajemna sprzeczność

formalna: amor vacui i horror vacui; obserwować można

odwrócenie, sprzeczność i podwójną unkcję elementów

architektonicnych. Niejednokronie twórca celowo stwa

rza

optyczną

iluzję

przewagi

ciężaru

nad

podporą.

tego

dochodzi

ślizganie

si'

światła

stosowanie

chitktonicznych kompozycjach k zwanej

ucieczki prze

srzeni.

W m celu

architekci

budują

wówczas

długie

tunelowe

wnętrza,

stawiają

wertykalne

wysmukłe

bryły,

w których przestrzeń optycznie zdaje się uciekać.

Mnieryzm był niewąpliwie sztuką eliną, prze

naczoną tylko dla wytrawnych nawców. Cechował go

przeintelektualizowany stosunek do przeszłości i rzeczy

wistości artystycznej, neurasteniczna postawa wobec ży

cia. Dotychczasowy dworski typ homo ludens (człowieka

bawiącego się) przekształcił się w homo viator, (pielgrzy

a) poszukującego swojego ego. Zmieność nastroju

charakteryzowała odtąd przedstawicieli elity, dając ujście

przemienności psychicznej w sztuce.

Stał się też manierym częścią składową kontrre

formacji. Tak, jak w credo arystycznym Odrodzenia

mieściło się pouczenie (docere), k manieryzm lanso

wał zadziwienie (delectare). Zachwiał przeto renesnso

wą równowagę i szedł ż do ekstrawagancji. Jednak

po latach intelektualnego i artystycznego chaosu nastą

piło przemożne dążenie do ładu. Już z końcem pierw

szej połowy niespokojnego XVI stulecia obseujemy

koncentrację sił, tak artystycznych, jak intelektualnych.

Przede wszystkim po latach zaskoczenia, potem inercji

i stagnacji do ofensywy intelekualnej przystąpił Koś

ciół. Osro bronił europejskiej pozycji, zagrożonej on

giś przez ruchy reformatorskie. Koncentracja sił' i re

novatio in capite et in membris (odnowa w głowie i

członkach) całego Kościoła stała się wyzwaniem, które

rzuciła Reformacja. Zdano sobie sprawę, że szczyne

hasła i ideały humanistyczne głoszone w XV stuleciu nie

wytrzymały osrej konfrontacji z brutalną rzeczywistością.

Pouczał

istony

wpływ

rozbicie

kulturalne

chrześcijańskiej

Europy,

związanej

tej

.pory

Stolicą

Apostolską.

Hasło Los von Rom (zerwanie

Rzymem)

narzucone

przez

koryfeuszy

Reformacji

podzieliło

również i

sztukę

europejską.

tej

pory

sztuka

krajach

Refomacji,

których

sztuka

sakralna

uległa

niemal

całkowitej

dukcji,

była

odmienna

artyzmu

krajów

związanych

papieskim

Rzymem.

Koryfeusze

Reformacji

Luter

Kalwin

zalecali

ascezę

architektoniczną,

jak

rów

nież

dekoracyjną

urządzaniu

wnęrz

sakralnych

czyli

domów

modlitwy,

nas

potocznie

wanych

"zbormi".

Purytanizm

przenikający

umysły

wyznawców

obydwu

refomatorów

poczynił spustoszenie. w

sztuce, zwłaszcza

sakralnej.

Reakcją europejskich artystów-

związanych z Koś

ciołem

Rzymskokatolickim -

wspomniane wydarze

nia

kulturze

był

manieryzm.

istocie

manieryzm

reakcja

epoki,

czy

postawa

twórcza

wobec

przemian

już

tym

powszechnie

znany

ceniony

huma

cywilizacyjnych i

przyspieszeia dziejowego, niesionego

nista Erazm

Rotterdamu,

zwolennik

umiarkowanej

przez

wiek XVI. Przede

wszystkim

zrodziła

się

scep-

fomy Kościoła i dialogu pomiędzy zwaśnionymi

chrześ-

Blaski i cienie baroku

w połowie XVI wieku teoretyk architektury Pietro Cata

neo pisał, iż

( ... ) krzyż to symbol odkupienia, plan podobny do ciała

ludzkiego, a przez to do Chrystusa; wewnątrz kościół

wyraża ciało jest zatem surowy, wnętrze ozdobne, bo to jest

dusza.

Powoli szły w zapomnienie ideały architektów Odrodze

nia. W miejsce nic. głoszono nowe, regulujące przy tym

formy architektoniczne aż nadto.

Cycerońską maksymę docere, delectare, permovere

konrreformacja przekształciła na delectare, permovere,

docere, deinde persuadere - czyli zachwycić, przekonać,

pouczyć, w końcu wyperswadować. Tak, jak manieryzm

przez swoje wyrainowanie i metaforyczność, nieraz nie

malże abstrakcyjną, stawał się sztuką elitną, przema

wiając do intelektu odbiorcy, tak Kościół chciał apelo

wać nie do intelektu, lecz uczuć swoich wynawców.

Realizm formalny przepojony treścią spirytualistyczną

przemawiał obrazem, muzyką i słowem. Sztuka przepo

jona religijną żarliwością miała teraz oddziaływać na

wiernych, jak również na "zbłąkane owieczki", które

i w ten sposób zachęcano do powrotu do owczani.

Około roku 1590 rodzi się w Rzymie nowa sztuka,

przybierająca z czasem cechy dynamiki, malowniczości,

gigantyzmu i masywności, operująca niejednokrotnie

efektami świetlnymi i kontrastami. Nazywano ją potem

barokiem. W XVI stuleciu pojęcie barocco używano na

oznaczenie nieregułamej perły. Dopiero w roku 1745

drezdeński malarz Krubsacius użył określenia "gust ba

rokowy", wtedy, gdy barok przeżywał już z wolna swój

kres. Natomiast w ubiegłym stuleciu barok z punktu

widzenia estetycznego zdecydowanie odrzucano, uwa

żając go za zwyrodniały renesans . . Wtedy tak zwana dobra

sztuka kończyła się na Rafaelu i Michale niele, a już

od ostaniej ćwierci XVI wieku zaczynał się "zwyrodniały

renesans". Dopiero k na dobrą sprawę X wiek przy

niósł odkrycie baroku i jego pełną rehabilitację. Dostrze

żono też liczne odmiany baroku, który dla badaczy

przestał być stylem w sztuce, a raczej epoką i to trwa

jącą blisko dwieście lat (159-1740). W swej różno

rodności był barok sztuką dworską, kościelną i, jak

w Holandii, par excellance mieszczańską. Ta obserwa

cja Arnolda Hausera jest godna uwagi.

W sztuce baroku występują nie spotykane dotąd

ostre przeciwieństwa i gwałtowne kontrasty. Brakuje

w niej jednorodności, a jeszcze bardziej niźli w renesansie

dochodzi do głosu-indywidualizm artystyczny. W sztuce

tego czasu mamy zjawiska z sobą nieporównywalne,

rudno bowiem obok siebie zestawić a przykład płóna Ru

bensa i Rembrndta, czy krakowski kościół św. św. Piotra

i Pawła z wileńskimi świątyniami z XVIII wieku. Są

to obiekty nieporónywalne. Słusznie też twierdzi Anold

Hauser, że możliwość sprowadzeniajej [sztuki barokowej]

o jednego mianownika wydaje się wątpliwa. Zatem Gior

dno Bruno u progu jej narodzin miał rację powiadając,

iż pulchritudo mulliplex est - piękno jest wielorakie,

ma różne oblicza. Daje się też wówczas zaobserwować

niezwykła teatralność świata, całego życia społeczne

go. Życie dla człowieka epoki baroku stało się wielkim

theatrum, w którym sacrum spotykało się z profanum

Pln kośiola jzuitów w Nieświeżu

cijanami. Jednak dialog z odłączonymi zreformowanymi

wyznaniami okazał się niemożliwy z racji ich nietoleran

cyjności. Kościół na wymienione zdarzenia zareagował

głównie koncentracją sił.

W roku 1540 papież Paweł III bullą Regimini mili

tantis Ecclesiae zatwierdził Towarzystwo Jezusowe ( So

cietas Jesu), założone kilka lat wcześniej przez świętego

Inacego Loyolę. Niebawem Jezuici stali się ilarem

papiestwa w dziele reformy kościelnej, zaś prowadzone

przez nich szkoły dostarczały znakomite kadry na po

trzeby Kościoła i władzy świeckiej. Niewątpliwą zasługą

tego papieża było mianowanie kardynałami wybitnych

i nieposzlakowanej uczciwości mężów stanu, którzy z woli

następcy świętego Piotra przygotowali progrm reform -

podstawę zwołania w roku 1545 soboru powszechnego

do Trydentu. Przez kilkanaście lat z przerwami ż do

rou 1563 obradowali ojcowie soborowi, przyjmując

uchwały soboru a obowiązujące w Kościele. Zadbano

o kadrę, przeprowadzono nowoczesną organizację Koś

cioła, centralizując instytucję, poczyniono spore zmiany

lituriczne, wprowadzono (1555) Index librorum prohi

bitorum (Indeks ksiąg zakazanych) oraz wzmożono inkwi

zycję kościelną, ingerującą także w kwestie artystyczne.

Sztuka dla ojców soboru miała być orężem propagan

dowym, miała pouczać wiemych o prawidłach wiary.

Sztuka miała uczyć katechizmu. Jeden z koryfeuszy so

boru Święty Karol Boronensz potępił nawet - tak

populamą w renesansie -budowlę centralną, zwłaszcza

kolistą (rotundę), w miejsce której zalecał kościoły na

wzór krzyża (ecclesiam ad modum crucis). Myśli swoje

zawarł w lnstructiones fabricae ecc/esiasticae. Natomiast

Wstęp

i wzajemnie przenikało. Widowiska paraliturgiczne, owe

ites są istotnym czynnikiem ycia społecznego, akty

wizują nie tylko elitę, lecz także warstwy uboższe. Ta

teatralizacja życia jest nierozłącznym czynnikiem kultury

barokowej. Widowiskiem jest wszystko, nawet pogrzeb

jest teatralny, wyreżyserowany i przekształca się w pompę

funebris. Wystarczy tylko wsponieć, że we Francji w m

czasie drukowno obszene podręczniki) raktujące o orga

nizacji pogrzebów.

Barok był zatem nie stylem, lecz epoką, bowiem

bardziej znajdziemy wspólny mianownik dla epoki jako

całości, niźli dla sztuki, która posiada wiele nurtów, przy

równoczesnym braku uniwersalizmu i jednorodności.

Obok nurtu francuskiego, holenderskiego czy angielskie-

go w sztuce tego okresu jest niezwykle ekspnsywny nurt

rzymskiego baroku, oddziałującego przede wszystkim

na kraje mocno związane z Kościołem. Będą to kraje

habsburskie oraz Polska i Wielkie Księstwo Litewskie.

W sztuce rzymskiej obserujemy w tym czasie dwa

kierunki: barok wczesny i rozwinięty, którego kontynua

torem stanie się barok późny. Barok wczesny zrodził się

po soborze trydnckim i jak go słusznie nazwał architekt

Giacomó delia Porta stile grande e severo - styl potężny

i surowy. Architekturę tego czasu (159-1630) cechuje

spokój, chłód, monumentalizm i powaga oraz zdobnicza

asceza. Jest to sztuka Kościoła walczącego o przywró

cenie mu miejsca właściwego w Europie. Przez oszzędność

fomalną zbliża się do ascetycznych wnęrz sakralnych

protestantyzmu, kontynuując przy m manierystyczne

wątki sztuki wcześniejszego okresu. Wśród twórców

rzymskich wyróżniają się architekci tej miary co Giacomo

Barozzi da Vignola, Carlo Mactena i Domenico Fontana.

W drugiej ćwierci XVII wieku, gdy Kościół okrzepł

w walce z Reformacją i przeobraził się, by użyć języka

teologicnego, w Kościół ujący, sztuka papieskiego

Rzymu przeszła w fazę baroku rozwiniętego (163- 1680).

On to kojarzy się z treściami, które nadajemy słowu barok.

Już Giovnni Lorenzo Benini, choć jeszcze klasycyzuje,

to zwłaszcza w rzeźbie dopuścił do głosu dynamikę.

Natomiast architekci Francesco Borromini i Guarino

Guarini zerwali z tektoniką prostej ściany a rzecz pofalo

wanej masy muru, dynamicznej koncepcji przesrzennej,

którą odtąd kształtują wzaje1ie przenikające się bryły

odpowiednio ze sobą zestawiane przez architektów. Po

woli zacierały się granice pomiędzy architekturą, rzeźbą

a malarstwem, co w kościołach w połączeniu z liturgią

i muzyką dało iluzję niebiańskiej rzeczywistości. Ten

rzymski dynamiczny barok zaważył na rozwoju artystycz

nym Lombardii, Bawarii, Austrii, Czech oraz Polski.

Osobną drogą poszła sztuka rancuska. Tam zwyciężył

nurt klasycyzujący, mający swe potwierdzenie w racjona

lizmie. W okresie le grande sieZe' au - XVII wieku -

przeważała we Francji sztuka dworska, której głównym

programem architektonicznym stał się pałac, będący

odbiciem Wersalu Ludwika XIV. We Francji okres

baroku przypadł na czas worzenia i utrwalaniu abso

lutystycznej monarchii, a co za m idzie stylu życia

dworskiego, pełnego pompy, splendoru z odpowienią

oprawą plastyczną, gloryikującą absolutyzm monarszy.

Zmiany w sztuce rancuskiej nastąpiły dopiero w dru

gim dziesięcioleciu XVIII wieku, gdy·po śmierci króla

Ludwika XIV (zm. 1715) przeciwstawiono się istnieją

cmu sztywnemu stylowi etykiety dworskiej na rzecz

lekkości i sentymentalizmu. Rodziło się rokoko, które

sztuce przydało lekkości i powabu, tworząc przy tym

niezwykle delikany ornament zdobniczy, przenikający

szybko sztukę europejską.

Zarówno barok rzymski, jak i sztuka rncuska doby

Ludwika XIV i Ludwika XV aważyła na obliczu pol

skiej sztuki barokowej,· choć wpływ nurtu rzymskiego,

czy raczej itałinizującego zdominował arystyczny ksztah

polskiego pejzażu.

Sztuka polskiego baroku trwa od około 1600 roku po

rok 1760. W tym okresie nastąpiły istotne przemiany

Pln kościola II Gsu w zmie, autor Vinola

DNiPP II-36 - Blaski i cienie baroku.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: