Michałowski Tomasz - Wszechświat Kartezjusza i Newtona.pdf - Descartes Rene (Mirra) - Intelektualny

Tomasz Michałowski

Wszech wiat Kartezjusza i Newtona

Kartezjusz i Newton to dwie wyj tkowe osobisto ci ery nowo ytnej. Ka dy z nich

wniósł w dorobek naukowy i filozoficzny nieoceniony wkład, którego reperkusje trwały

jeszcze długo po ich odej ciu.

Kartezjusz dokonał rewolucji wiatopogl dowej, by korzystaj c ze swej aprioryczno-

dedukcyjnej metody, przedstawi wizj swojego Wszech wiata, którego zmieszczenie si we

wcze niej ci le okre lonych, racjonalnych ramach wydedukowanych z idei Boga,

zatwierdzonych jego prawdomówno ci , musiało zosta okupione nowym poj ciem

Najwy szego Bytu, a ten jest raczej Matematykiem-Geometr ni Stworzycielem. Albowiem

kartezjuszowy Bóg po stworzeniu wiata nie musiał ju go „pilnowa ”, wystarczyło, e dał

mu odpowiednie prawa natury umo liwiaj ce jego samodzielny rozwój. Pogl d nie do

przyj cia dla ówczesnej jeszcze scholastyczno-arystotelesowej mentalno ci charakteryzuj cej

współczesnych mu ludzi nauki czy filozofii.

Przypisywane Gordiano Brunonowi „otwarcie wszech wiata” wraz z ukazaniem

mnogo ci jego mo liwych mieszka ców stało si te przedmiotem bada Descartesa. I to

wła nie dzi ki jego cisłej metodologii oraz umiej tnemu przedstawianiu kontrowersyjnych

tez, tak by stały one w zgodzie ze stanowiskiem katolickich rodowisk, udało mu si doj do

pewnego kompromisu mi dzy tamuj cymi badania naukowe ciasnymi pogl dami autorytetów

Ko cioła a nowatorskimi, destruuj cymi stary wiatopogl d koncepcjami. „Przej cie od

filozofii redniowiecznej do nowo ytnej najlepiej ilustruje zmiana, która zaszła w stanowisku

społecznym filozofów. […] Filozofia nowo ytna została stworzona przez wieckich, a nie

przez duchownych i na u ytek przyrodzonych «miast» ludzkich, a nie nadprzyrodzonego

«Pa stwa Bo ego». Ta epokowa zmiana stała si widoczna, gdy w cz ci pierwszej Rozprawy

o metodzie Kartezjusz oznajmił sw decyzj : «I postanowiwszy nie szuka ju innej wiedzy

prócz tej, któr mógłbym znale w samym sobie lub te w wielkiej ksi dze wiata […]».

Twierdzenie Kartezjusza wcale nie znaczyło, e pragnie on obej si bez Boga, religii czy

nawet teologii; podkre lił on z naciskiem, e dla niego samego sprawy te nie s przedmiotem

stosownym dla spekulacji filozoficznej” 1 .

Descartes miał te inne dokonania w wielu dziedzinach my li, pocz wszy od filozofii

po biologi , fizjologi , optyk a na fizyce sko czywszy. Na jego dokonaniach w tej ostatniej

1 E. Gilson, Bóg i ateizm , przeł. M. Kochanowska, P. Murza ski, Kraków 1996, s. 69.

chciałbym si teraz skupi , bowiem to wła nie z kartezjuszowymi koncepcjami dotycz cymi

m.in. natury wiatła, barw, teorii wirów, budowy wszech wiata, istoty materii niemal przez

całe ycie polemizował wspomniany wcze niej, inny wielki człowiek czasów nowo ytnych,

genialny naukowiec, Isaak Newton. Polemika ta przyniosła owoce, z których do dzi

korzystaj współcze ni. Dla zobrazowania roli, jak odegrały kartezjuszowe koncepcje w

pracy naukowej Newtona, przytoczy warto tu poni sze słowa:

„Najbardziej konsekwentn prób zbudowania nowego systemu wiedzy był

kartezjanizm i Newton zetkn ł si z nim bardzo wcze nie. Z czasem jednak stopniowo, krok

po kroku, odrzucał poszczególne składniki nauki Kartezjusza, nie wył czaj c nawet jego

geometrii. W istocie mo na by z niewielk przesad przedstawi naukow karier Newtona

jako dzieje walki z wpływem Kartezjusza: od niezgody na koncepcje materii i wiatła w

pierwszych notatnikach, przez krytyk poj przestrzeni i ruchu, a po ostateczne obalenie

teorii wirów w Principiach ” 2 .

Prze led my zatem, jak przebiegała owa płodna polemika, zaczynaj c od bodaj

podstawowych tutaj zało e dotycz cych materii i przestrzeni w kartezja skim i

newtonowskim wszech wiecie.

Jednym z najwa niejszych zało e fizyki Kartezja skiej jest teza o to samo ci materii

z przestrzeni . Jedyn rzeczywist cech czy raczej istot materii, któr mo emy jasno i

wyra nie pozna , jest jej rozci gło 3 , a „poniewa istota ciał materialnych polega na ich

rozci gło ci, a rozci gło jest własno ci przestrzeni” 4 , to przestrze jest zale na w sposób

istotny od materii. W polemicznych listach Leibniza (zwolennika pogl dów Kartezjusza) z

Clarke’iem (zwolennikiem Newtona) mo emy dowiedzie si o genezie powstania w naszych

umysłach poj cia przestrzeni, która, zdaniem Descartesa, jest wzgl dna, a nie absolutna czy

te rzeczywista, jak mniemał fizyk: „ludzie […] zauwa aj , e wiele rzeczy istnieje

równocze nie, i znajduj w tym pewien porz dek współistnienia, podług którego zwi zek

jednych i drugich rzeczy jest mniej lub bardziej prosty. Jest to wła nie ich poło enie lub

oddalenie […] zawsze mo na okre li zwi zek poło enia, który ka da [rzecz] uzyskuje

wobec ka dej […], a zakładaj c lub wyobra aj c sobie, e w ród tych współistniej cych

rzeczy dostatecznie wiele jest takich, które nie byłyby podlegały adnej zmianie, powiemy e

te które maj do tych nieruchomych jestestw odniesienie takie, jakie uprzednio miały do nich

samych inne rzeczy, zaj ły to samo miejsce , jakie tamte zajmowały. A to, co zawiera

2 J. Kierul, w: http://www.toya.net.pl/~jerzykierul/Newton/16.htm , rozdz. Hipotezy eteru , s. 1.

3 Zob. R. Descartes, wiat albo Traktat o wietle , przeł. T. liwi ski, Aureus, Kraków 2005, s. 52.

4 M. Heller, Mechanika spekulatywna , w: M. Heller, J. yci ski, Wszech wiat – maszyna czy my l? , Kraków

1988, s. 64.

wszystkie owe miejsca, jest zwane przestrzeni . Z czego wida , e aby mie ide miejsca, a

co za tym idzie ide przestrzeni, wystarczy uwzgl dni odniesienia oraz prawidła ich zmian,

nie potrzebuj c zgoła przedstawia tu sobie adnej rzeczywisto ci absolutnej znajduj cej si

poza rzeczami, których poło enie bierze si pod uwag ” 5 .

Ten Kartezjuszowy argument na rzecz wzgl dno ci przestrzeni i jego twierdzenie, i

przestrze nie mo e by brana za co innego ni za porz dek współistnienia rzeczy, poddał

analizie Clarke (wspólnie z Newtonem), a w rezultacie zdecydował si on na jego obalenie;

opieraj c sw krytyk , m.in. na wykrytej we wspomnianym zało eniu o to samo ci

przestrzeni z porz dkiem współistniej cych rzeczy sprzeczno ci polegaj cej na konkluzji, i

gdyby było tak, jak utrzymuje Descartes, to mo na byłoby powiedzie , e przy dokonaniu

jakiego przemieszczenia danego szeregu rzeczy, przy zachowaniu porz dku, w jakim one

wyst powały, de facto adnego przemieszczenia by nie było: „Oczywist niedorzeczno ci

jest utrzymywanie, e przestrze nie jest rzeczywista, lecz stanowi jedynie porz dek ciał.

Zgodnie bowiem z takim zało eniem, gdyby Ziemia, Ksi yc i Sło ce zostały umieszczone

tam, gdzie znajduj si obecnie najdalsze stałe gwiazdy, zachowuj c ten sam porz dek, jaki

maj obecnie, oraz odległo ci miedzy sob , wówczas nie tylko byłaby to ostatecznie (jak

słusznie twierdzi nasz uczony autor) la même chose , ta sama rzecz…, lecz wynikałoby z tego

równie , ze znalazłyby si w tym samym miejscu, w którym s teraz. Co ju jest wyra n

sprzeczno ci ” 6 .

Kolejny sporny punkt mi dzy Descartesem a Newtonem i, analogicznie, mi dzy

Leibnizem a Clarke’iem dotyczył statusu samej materii, tzn. jej niesko czono ci b d

sko czono ci. Zdaniem filozofa, materia jest niesko czona i nieruchoma, tzn. sama w sobie

nie ma zasady ruchu, co wynika z samej woli i m dro ci Bo ej, jednak e jej niesko czono

nie implikuje wcale jej wieczno ci i konieczno ci, zgodnie z pogl dem samego Kartezjusza, a

tak e Leibniza. Takie jednak stanowisko atakuje Clarke, gdy uwa a je za arbitralne i nie

poparte odpowiednimi dowodami. Filozofowie (Kartezjusz i Leibniz) musieliby bowiem albo

uzna , i Bóg pewnych rzeczy (takich jak sko czony wiat materialny) nie mógł stworzy ,

czyli jest ograniczony (chocia by swoj m dro ci , gdy musi On mie racje swego

działania), albo zgodzi si ze stanowiskiem Newtona, i słuszne jest zało enie o

sko czono ci i ruchu materii, a co za tym idzie, ograniczonej jej ilo ci w przestrzeni. „Nie

wystarcza wobec tego odpowied uczonego autora [Leibniza] twierdz cego, e stworzenie

materialnego wszech wiata sko czonego i ruchomego nie byłoby zgodne z m dro ci Bo i

5 G. W. Leibniz, Wyznanie wiary filozofa , przeł. S.Cichowicz, PWN 1969, s.385.

6 Ibidem, s. 341-342.

Jego rozumem […]. Nie wystarczy równie powtarza twierdzenia, e ruch sko czonego

materialnego wszech wiata jest niczym i (z braku innych ciał, z którymi mo na by [go]

porówna ) nie spowoduje adnej dostrzegalnej zmiany. Musiałby wpierw obali moje

argumenty […] autor jednak nie próbował da jakiejkolwiek odpowiedzi [na nie]” 7 .

Je eli wspomniani filozofowie nie zgodz si ze stanowiskiem Newtona dotycz cym

sko czono ci i ruchu materii, b d musieli przyzna , i materia nie do , e jest

niesko czona, to musi te by wieczna i niezale na od Boga (czyli równie niestworzona), jak

bowiem argumentuje Clarke: „Rozwa aj c, czy […] wszech wiat materialny mo e by

sko czony i ruchomy, zastanawiamy si nie nad zagadnieniem m dro ci czy woli Boga, lecz

nad kwesti absolutnej i koniecznej natury rzeczy. Je li wszech wiat materialny mo e z woli

Boga by sko czony i ruchomy (co uczony autor zmuszony jest tu przyzna , chocia

nieustannie traktuje to jako przypuszczenie niemo liwe), wówczas przestrze , w której ruch

ten si odbywa, jest oczywi cie niezale na od materii. Je li jednak jest wr cz przeciwnie i

wszech wiat materialny nie mo e by sko czony i ruchomy, przestrze za nie mo e by

niezale na od materii, wówczas (moim zdaniem) wynika z tego niezbicie, e Bóg nie mo e i

nigdy nie mógł ustanowi granic dla materii, a wobec tego wszech wiat materialny musi by

nie tylko niesko czony, lecz i wieczny, zarówno a parte ante [w poprzednich stanach], jak i a

parte post [w pó niejszych stanach], koniecznie i niezale nie od woli Boga” 8 .

Mo na powiedzie , i uwagi Newtona wydaj si zdroworozs dkowe, powstaje wi c

pytanie, dlaczego Kartezjusz nie chciał ich uzna za trafne? Otó okazuje si , i wypływaj cy

z tej argumentacji wniosek o ograniczonej ilo ci materii we wszech wiecie godziłby w

utrzymywane przez Kartezjusza twierdzenie o całkowitej „pełno ci” przestrzeni, a w

konsekwencji w twierdzenie o nieistnieniu pró ni, czyli przestrzeni bez ciał. Kartezjusz

bowiem utrzymywał, i „pró nia jest poj ciem sprzecznym, byłaby ona bowiem

rozci gło ci , a nie ciałem, a tymczasem ka de ciało jest rozci gło ci , a ka da rozci gło

jest ciałem” 9 . W my l zatem przekonania Kartezjusza, pró nia musiałaby by nierozci gł

rozci gło ci , co jest sprzeczne samo w sobie. O pró ni widzianej oczyma kartezjanistów,

mo emy dowiedzie si równie z przytaczanej ju polemiki Leibniza z Clarke’iem, w której

autor Monadologii wypowiada si tak: „Wysuwa si przeciwko mnie przykład pró ni

wytworzonej przez P. Guericke’a z Magdeburga, który uzyskał j przez wypompowanie

powietrza z naczynia, i stwierdza si , e pró nia doskonała czy te przestrze po cz ci

7 Ibidem, s. 423.

8 Ibidem, s. 427.

9 M. Heller, Mechanika spekulatywna , op. cit., s. 64.

przynajmniej bez materii naprawd istnieje w tym naczyniu. Arystotelicy i kartezja czycy,

którzy nie uznaj pró ni prawdziwej, w odpowiedzi na to do wiadczenie […] orzekli, e

pró ni nie ma wcale ani w naczyniu, ani w rurze, albowiem szkło jest pełne drobniutkich

porów, przez które mog si przedostawa promienie wiatła, promienie magnesu oraz inne

bardzo drobniutkie materie. Podzielam ich pogl d” 10 .

Dowodem wi c, na nieistnienie pró ni jest wspomniana teza o całkowitym

wypełnieniu przestrzeni przez materi , której czasami po prostu nie widzimy, gdy jest ona

nazbyt subtelna dla naszych zmysłów. wiat Kartezjusza zbudowany był bowiem z trzech

elementów: pierwszym był element ognia – „to nieokre lone co do ostatecznej wielko ci,

postaci najmniejsze z cz stek materii, posiadaj ce ruch najgwałtowniejszy i płynn

konsystencj ” 11 ; drugim – element powietrza, który wchodzi w skład nieba, ma on ju pewne

kształty i jest równie bardzo przenikliwy 12 ; ostatnim natomiast – element ziemi, który był

najwi kszych rozmiarów, jednak wykazywał najmniej ruchu oraz przenikliwo ci. Tak wi c

owe trzy elementy nie dopuszczały mi dzy sob adnych wolnych miejsc. G bczasta

struktura trzeciego elementu oraz wzajemne ró nice w wielko ci pozostałych sprawiały, i

jedne z nich mogły swobodnie przenika do drugich i wypełnia wszelkie istniej ce szczeliny.

Ponadto ka dy z elementów charakteryzował si inn pr dko ci , dzi ki czemu mo liwe stały

si obserwowalne zjawiska, jak m.in. ciepło, czyli ruch drugiego elementu, zimno, spalanie, w

tym tak e wiatło, czyli skłonno do ruchu eteru ( subtelnej materii niebieskiej), czy kohezja

materii, czyli jej spójno polegaj ca na wzajemnym spoczynku cz stek 13 .

W jaki sposób Newton odpierał argumenty na rzecz nieistnienia pró ni? Otó o jego

racjach mo emy dowiedzie si z pism Clarke’a, z których wynika, i pró na przestrze nie

znaczy wcale pusta, czyli taka, w której niczego nie ma. Przestrze bez materii mo e by albo

przymiotem niemierzalnego podmiotu, jakim jest Bóg: „Przestrze pusta jest własno ci

substancji niecielesnej. Przestrze nie jest ograniczona ciałami, lecz istnieje zarówno poza

ciałami, jak i w nich. Przestrze nie jest zamkni ta miedzy ciałami, lecz ciała istniej ce w

nieograniczonej przestrzeni s ograniczone własnymi rozmiarami. Pró na przestrze nie jest

wła ciwo ci pozbawion podmiotu, poniewa przez przestrze pró n nigdy nie rozumiemy

przestrzeni, w której nie ma niczego, lecz w której nie ma ciał. Niew tpliwie w ka dej pró nej

przestrzeni jest obecny Bóg i zapewne wiele innych substancji, które nie s materi , poniewa

10 G.W. Leibniz, Pi te pismo Leibniza , w: G.W. Leibniz, Wyznanie wiary filozofa, op.cit., s. 380

11 Ratio et physis , T. liwi ski, Wyd. Rolewski, Nowa Wie 2005r., s.331.

12 R. Descartes, wiat albo Traktat o wietle , op. cit., s. 44.

13 Zob. R. Descartes, Zasady filozofii , cz. II, przeł. I. D mbska, Warszawa 1960, s. 87-88.

Michałowski Tomasz - Wszechświat Kartezjusza i Newtona.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: