Benedict Ruth ''Chryzantema i miecz. Wzory kultury japońskiej''.pdf

Ruth BENEDICT

Chryzantema i miecz

Wzory kultury japońskiej

PRZEDMOWA

Jest rok 1944, późna wiosna. W Europie wojska alianckie wylądowały właśnie w Normandii, zmuszając

faszystowskie Niemcy do walki na dwóch frontach, a na Pacyfiku amerykańska kontrofensywa przeciwko

Japonii przynosi jedno zwycięstwo po drugim. Losy drugiej wojny światowej wydają się przesądzone.

Wprowadzenie w życie nowego podziału świata, ustalonego przez przywódców sprzymierzonych

mocarstw w Jałcie jest już tylko kwestią czasu. Przyszli zwycięzcy zaczynają opracowywać strategie

postępowania wobec przyszłych zwyciężonych. Chodzi w nich nie tylko o ukaranie państw-agresorów

nałożeniem kontrybucji czy o postawienie przywódców winnych zbrodni ludobójstwa przed trybunałem;

ważne jest, by wobec wszystkich mieszkańców Niemiec i Japonii przyjąć taką politykę, która

umożliwiłaby resocjalizację całych narodów dotkniętych chorobą śmiercionośnych ideologii. Władze

amerykańskie, planując działania pokojowe w Azji i Europie, zasięgają opinii polityków i wojskowych. Nie

ograniczają się jednak do tego: chcąc przewidzieć reakcje mieszkańców krajów pokonanych oraz

zachowanie ludności miejscowej wobec amerykańskich żołnierzy, zwracają się do antropologów,

znawców obcych ludów, narodów i kultur. Najwięksi ówcześni badacze, wybitni profesorowie i

specjaliści, zatrudnieni zostają do sporządzenia charakterystyk poszczególnych nacji, z którymi przyjdzie

zetknąć się amerykańskiej armii. Mają one pomóc władzom w przyjęciu najskuteczniejszej strategii, a

żołnierzom i urzędnikom ułatwić kontakt z ludnością miejscową. Wśród antropologów, którzy się

zdecydowali zaangażować politycznie w tak szczególny sposób, jest profesor Ruth Fulton Benedict,

kierująca wydziałem antropologii uniwersytetu Columbia w Nowym Jorku.

Polityczny użytek z antropologii nie był niczym nowym w dziejach tej dyscypliny. Badania antropologów

w przyszłości często służyły władzom wielkich imperiów kolonialnych w utrwalaniu przekonania o

przewadze kultury białego człowieka i wynikającej z niej konieczności cywilizowania kolorowych

"dzikich". Zanim antropologia stała się nauką akademicką, często jej twórcami byli po prostu kolonialni

urzędnicy, którzy jeszcze długo po awansie dyscypliny na uniwersyteckie katedry pozostawali głównymi

informatorami wykładających ją profesorów. Nic więc dziwnego, że obserwacje antropologów

wykorzystywano przy określaniu strategii sprawniejszego zarządzania zamorskimi posiadłościami korony

brytyjskiej czy holenderskiej. Stany Zjednoczone, które same były niegdyś kolonią, pewnie

nieprzypadkowo stały się na przełomie wieku XIX i XX kolebką nowego sposobu myślenia o obcych

kulturach, zwłaszcza tych określanych powszechnie mianem prymitywnych lub pierwotnych. Zgodnie z

nim zaczęto twierdzić, że nie ma kultur gorszych i lepszych ani ludów bardziej lub mniej barbarzyńskich,

a cywilizacja białego człowieka nie stanowi bynajmniej najwyższego etapu rozwoju społeczeństw

ludzkich, ku któremu zmierzają one w różnym tempie i oczywiście z mniejszym powodzeniem niż biali

cywilizowani Europejczycy. Każda kultura przypominać miała organizm, przechodzący indywidualną

drogę rozwoju, i ocena jednej kultury za pomocą norm obowiązujących w innej — w kulturze białego

badacza — była tak samo nie do pomyślenia jak ocenianie konia według kanonów psiej urody. Niemal na

pewno koń okaże się brzydkim psem, tylko czy w ogóle jest sens takiego podejścia do konia? Każdą

kulturę należy zatem opisywać w zgodzie z jej własnymi kategoriami i badać charakterystyczne dla niej

mechanizmy rozwoju. W pierwszej połowie naszego wieku ten sposób myślenia stał się ważnym

kierunkiem w naukach społecznych, zyskując nazwę relatywizmu antropologicznego. Walcząc o

"równouprawnienie kultur", relatywizm starał się pokazać, że to, co białemu człowiekowi wydaje się u

egzotycznych ludów przerażające, szokujące czy dziwaczne, zawsze ma uzasadnienie w skomplikowanym

systemie ich kultury, który należy zrozumieć jako całość, zanim zacznie się go jakkolwiek wartościować

lub oceniać.

Ruth Benedict tak właśnie myślała i pisała o studiowanych przez siebie ludach, poczynając od Indian

Zuni, wśród których prowadziła badania w latach dwudziestych, po Japończyków, którzy są bohaterami

ostatniej napisanej przez nią książki. Benedict uważała poza tym, że każdą kulturę opisać można za

pomocą porządkujących ją wzorów, które determinują zarówno zachowania ludzi, jak i sposób, w jaki

postrzega się ją jako całość. Jedną ze swych najlepszych książek poświęciła właśnie temu zagadnieniu.

Wydane po raz pierwszy w roku 1934 Wzory kultury mimo upływu lat nadal należą do żelaznego

repertuaru lektur antropologicznych na całym świecie. Także książka o Japonii poświęcona jest opisowi

wzorów kultury; takimi wzorami-emblematami kultury japońskiej są tytułowe miecz i chryzantema. O ile

jednak Wzory kultury, w których mowa jest o Indianach Zuni, Kwakiutlach oraz wyspiarskim ludzie Dobu

z Melanezji, zostały przetłumaczone na polski przez znanego socjologa, Antoninę Kłoskowską, i wydane

w roku 1966, to książka Chryzantema i miecz. Wzory kultury japońskiej ukazuje się po polsku dopiero w

pół wieku po publikacji oryginału. Stało się tak prawdopodobnie przede wszystkim z powodu

niecodziennej historii powstania tej powszechnie czytywanej pracy, która ciągle stanowi jedną z

podstawowych lektur wprowadzających zachodniego czytelnika w zagadnienia japońskiej kultury.

Chryzantema i miecz jest bowiem owocem badań, jakie Ruth Benedict podjęła na zlecenie

amerykańskich władz jako swoje "zadanie Japonia" w czasie drugiej wojny światowej. Polityczne

uwikłanie książki zaciążyło na jej odbiorze po wschodniej stronie żelaznej kurtyny. Tymczasem, choć

napisana w bardzo konkretnej sytuacji historycznej i na jasno określone zamówienie społeczne, praca

Benedict niewiele ma wspólnego z amerykańską propagandą imperialistyczną. Wyznając zasadę

"równouprawnienia kultur", autorka nie jest misjonarką amerykańskich wartości i nie próbuje

udowodnić kulturalnej przewagi Ameryki nad Japonią. Więcej: w momencie otwartego konfliktu

przekonuje własnych rodaków o tym, że nie należy wroga potępiać, lecz "spróbować spojrzeć na świat

jego oczyma". A jednak sytuacja polityczna, w jakiej książka Chryzantema i miecz powstawała, zaciążyła

do pewnego stopnia na jej zawartości: choć wielokrotnie mowa tu o kapitulacji Japonii, nie ma żadnej

wzmianki o bombie atomowej. Amerykański atak na Hiroshimę i Nagasaki, którego autorka w żaden

sposób nie mogła popierać, po prostu nie istnieje w stworzonym przez nią obrazie.

Książka stanowi zarazem ciekawy szkic do portretu amerykańskiego społeczeństwa, gdyż autorka,

tłumacząc Japonię swoim rodakom, odwołuje się do wzorów ich własnej kultury. Czytelnik, który nie jest

Amerykaninem, dowiaduje się więc z Chryzantemy i miecza nie tylko tego, jak postępuje przeciętny

Japończyk i jakie są jego motywacje, ale także tego, czym kieruje się w działaniu zwykły Amerykanin.

Oczywiście tak jak "zwykły człowiek" może oznaczać wszystkich i nikogo zarazem, tak samo Tanaka-san

czy Mr Smith są jedynie doskonałym wcieleniem pewnego wzoru i dyskutować można nad tym, jak ma

się on do rzeczywistości. Jednak rozważania nad metodologią antropologicznego wnioskowania autorka

pozostawia poza kartami książki, której adresatem jest nie tylko profesor z sąsiedniego uniwersytetu czy

jego doktorant, ale przede wszystkim każdy zainteresowany Japonią czytelnik amerykański, czy szerzej:

zachodni. Dlatego też Chryzantema i miecz, mimo że dotyczy spraw tak bardzo skomplikowanych i

niełatwych do wyjaśnienia, jak motywacje ludzkich zachowań, emocje czy nawyki myślowe człowieka,

napisana jest żywym, zrozumiałym językiem, a interpretacyjne pomysły autorki zilustrowane są

konkretnymi przykładami pochodzącymi z jej badań. Ruth Benedict opisała bowiem wzory kultury

japońskiej na podstawie obserwacji i rozmów z uczestnikami tej kultury. W zasadzie nic w tym dziwnego,

bo taka właśnie była w jej czasach, i jest do dzisiaj, procedura badawcza antropologa. A jednak

Chryzantema i miecz jest książką szczególną, jeżeli chodzi o tak zwany materiał terenowy. Autorka z

powodu wojny nie mogła bowiem przedsięwziąć ekspedycji do Japonii i przeprowadzić wywiadów oraz

obserwacji zgodnie ze wszystkimi wymogami antropologicznej sztuki. Jej rozmówcami byli więc japońscy

imigranci oraz jeńcy wojenni; materiałem do obserwacji — filmy, teksty pisane, od gazet codziennych po

literaturę piękną, oraz opisy sporządzone przez innych badaczy Japonii. Musiała więc Benedict dokonać

dość karkołomnego zabiegu zrekonstruowania kultury badanej, której nie dane jej było bezpośrednio

doświadczyć, i zinterpretowania tej własnej rekonstrukcji. Ryzyko, że sporządzona w ten sposób

charakterystyka japońskiej kultury rozminie się z rzeczywistością, było naprawdę wielkie. Rezultat okazał

się jednak zadziwiająco dobry, o czym świadczy nie tylko ciągła obecność książki na rynku, ale także

żywotność interpretacyjnych pomysłów autorki, do których w sposób mniej lub bardziej otwarty ciągle

odwołują się autorzy współcześnie piszący o Japonii. Chryzantema i miecz jest z pewnością jedną z tych

książek, przez których pryzmat Zachód ciągle patrzy na kulturę Japonii i na jej społeczeństwo.

Interpretując japońską kulturę, Ruth Benedict używa bardzo nośnych metafor, łatwo zapadających w

pamięć, a równocześnie pobudzających wyobraźnię. Co ważniejsze, metafory te ciągle ułatwiają

człowiekowi z Zachodu zrozumienie przyczyny jego problemów z japońską kulturą. Świat zorganizowany

na zasadzie rozłącznych "kręgów", z których każdy stanowi obszar działalności określonego rodzaju, cały

czas czytelnie tłumaczy sytuacyjną etykę, ciągle obcą ludziom z Zachodu.

Autorka jednej z najpoczytniejszych książek o japońskiej kulturze nigdy do Japonii nie pojechała. Zmarła

w roku 1948, dwa lata po ukazaniu się pracy. Nie miała więc możliwości skonfrontowania Japonii, która

stanowiła grę jej naukowej wyobraźni, z rzeczywistą Japonią — wyspiarskim krajem u wschodnich

krańców Azji. Dzisiaj, pół wieku po pierwszym wydaniu Chryzantemy i miecza, kiedy książka nadal jest

kupowana i czytana, mimo że kraj, którego dotyczy, dokonał cudu gospodarczego, przeszedł rewolucję

technologiczną oraz informacyjną i stał się potęgą gospodarczą, można się zastanawiać, co sprawia, że

jest ona wciąż atrakcyjna i w jakiś sposób aktualna. Od czasu kapitulacji po drugiej wojnie światowej

Japonia pozostawała pod silnym wpływem Stanów Zjednoczonych. Militarna i ekonomiczna obecność na

wyspach była bardzo istotnym elementem amerykańskiej polityki, zwłaszcza po wybuchu zimnej wojny.

W jej obliczu w zasadzie zaniechano w Japonii jakichkolwiek reform o wydźwięku lewicowym (także

demokratycznym), co spowolniło również zmiany społeczne, które mogłyby doprowadzić do rzeczywistej

demokratyzacji japońskiego sposobu uprawiania polityki i stylu życia na wzór amerykański. Tymczasem

modernizacja Japonii, której pomocą służyć miał amerykański Starszy Brat, ograniczyła się do rewolucji

technologicznej i, co ważniejsze z punktu widzenia kultury, wprowadzenia konsumpcji na wzór

amerykański. Jednak za fasadą nowoczesnego społeczeństwa konsumpcyjnego kryły się struktury

społeczne oraz nawyki myślenia, które z amerykańską czy europejską nowoczesnością niewiele miały

wspólnego. Współcześnie stowarzyszeni w amerykańskim Klubie Chryzantemy ( nomen omen ) specjaliści

od modernizacji Japonii jako żywo przypominają nie rozumiejących specyfiki lokalnego sposobu

myślenia ekspertów doradzających detronizację cesarza, o których z ledwo ukrywaną niechęcią mówi

Ruth Benedict na kartach swej książki. Mimo wielkiej urbanizacji lat sześćdziesiątych, kiedy codziennie

około stu rodzin opuszczało wsie i osady, by osiedlić się w Tokio lub w którymś z wielkich miast na

wybrzeżu Pacyfiku, struktury myślenia i rozumienia świata opisane przez autorkę Chryzantemy i miecza

nie uległy specjalnym zmianom. Nowoczesność Japonii wyraża się w rzeczach, które jej mieszkańcy

wytwarzają i konsumują. Oczywiście to, że oparty na hierarchii sposób myślenia czy sytuacyjna etyka

Japończyków nie są nowoczesne, nie świadczy zupełnie o "zacofaniu", które już dawno przestało być

prostą alternatywą "postępowej" nowoczesności. Wynika ono, jak chce Ruth Benedict, z odmiennych

wzorów kultury, które stanowią jej trwałą podstawę. Nie ma więc znaczenia fakt, że opisano je przed

półwieczem. Inni, bardziej współcześni badacze, dostrzegają w nienowoczesności Japonii wyraźne

symptomy tego, co Zachód na własny użytek określił w czasie dwóch ostatnich dziesięcioleci jako

ponowoczesność. Niezależnie od nazwy, Benedict opisała zjawiska, które, sięgając korzeniami

Restauracji Meiji, a nawet jeszczedalej w głąb czasu, są w kulturze japońskiej ciągle żywe i czytelne.

Nowoczesny przełom w dziejach Japonii, zwany Restauracją Meiji, zaowocował między innymi

zjawiskiem, które amerykańscy autorzy nazywają "samuraizacją" społeczeństwa. Oznacza to, że wzorce

zachowań, etyka i sposób myślenia właściwy określonej klasie społecznej — wojownikom — i dla niej

zastrzeżony, przyjęte zostały powszechnie przez inne grupy społeczne i uznane za "tradycyjny sposób

postępowania Japończyków". Ruth Benedict nie mówi wprost o tym zjawisku, jednak wiele uwagi

poświęca kodeksowi postępowania i zasadom moralnym wywodzącym się wprost z samurajskiego

etosu, a obowiązującym współczesnych jej Japończyków. Ze względu na czas, w którym książka

Chryzantema i miecz powstała, choć na jej kartach pojawia się termin sarariman, nie znajdziemy jednak

szczegółowego opisu i interpretacji postaci, która kojarzy się nieodłącznie z kulturą powojennej Japonii.

Sarariman to japońskie słowo pochodzące od angielskiego określenia salary man — najemny pracownik

zatrudniony za stałą pensję. Nazywano w ten sposób jeszcze przed wojną pracowników umysłowych

dużych firm. Lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte uważa się w Japonii za "złoty wiek" sararimanów,

których nazywano "samurajami z teczką" albo "wojownikami korporacji" i uważano za współtwórców

gospodarczego cudu. Kłaniający się mężczyzna w granatowym garniturze, z teczką w jednej ręce, a

wizytówką w drugiej, stał się wówczas stereotypowym wizerunkiem Japończyka. Na wizytówce,

stanowiącej nieodłączny rekwizyt sararimana, widniała nazwa firmy, którą reprezentował, jego nazwisko

oraz stanowisko zajmowane w korporacyjnej hierarchii. Sararimanem mężczyzna zostawał po skończeniu

studiów, najczęściej wiążąc się z jedną firmą na całe życie. Paternalistyczne stosunki w japońskiej firmie

czy korporacji przypominały żywo te, które świeżo upieczony absolwent znał trochę z rodzinnej wsi czy

po prostu z domu, a ich wzorem była hierarchiczna struktura feudalnych rodów. Sararimana

obowiązywała taka lojalność wobec firmy i jej szefa, jaką dawniej samuraj winien był swemu panu. Pół

wieku po tym, jak Ruth Benedict opisała system japońskich powinności i zobowiązań, Akio Koiso,

sarariman, który odważył się jako pierwszy opisać nielekką dolę "korporacyjnych wojowników",

powiedział: "Kiedy przychodzisz do firmy, w istocie wchodzisz w relację giri-on, tradycyjny rodzaj

związku, z którego wynika konieczność przestrzegania pewnych obowiązków. Zarząd firmy świadczy

pracownikom on — korzyść, uprzejmość — i w ten sposób stwarza giri — obowiązek. Osłabia to poczucie

samodzielności pracowników. Tak działa Japonia." Czy wynika z tego, że Japonia zmienia się tak powoli,

czy też jest dowodem niezmienności wzorów kultury? Okazuje się, że to, iż Benedict nie opisała

samurajów z teczkami, nie znaczy, że jej książka przestała być aktualna w Japonii, którą oni współtworzą.

Lojalność wobec firmy jest najważniejszą cnotą sararimana i powinna wyrażać się w pełnym poświęceniu

dla dobra jej interesów. Pracownik oszczędza więc światło kosztem własnych oczu, pracuje ponad

wyznaczony czas za darmo oraz rezygnuje z przysługujących mu wakacji. Dzięki dyscyplinie wewnętrznej

jak prawdziwy samuraj znosi bez skargi te oraz inne niedogodności, łącznie z dwugodzinnym dojazdem

do pracy, co w Tokio nie jest rzadkością. Przepracowanie dość często skraca życie sararimana i już w

latach siedemdziesiątych japońscy lekarze zaczęli otwarcie mówić o karoshi — śmierci z powodu

przeciążenia pracą. Według statystyk medycznych co roku jest to przyczyną zgonu ponad dziesięciu

tysięcy osób. Dopiero jednak w roku 1992 po raz pierwszy sąd nakazał firmie wypłacanie dożywotniej

renty wdowie po zmarłym na karoshi pracowniku, uznając w ten sposób oficjalnie, że sarariman może

umrzeć z przepracowania. Czy w tym desperackim dążeniu do wypełnienia giri wobec firmy i

lekceważeniu praw fizjologii nie odnajdujemy zjawisk analizowanych przez Ruth Benedict? Opisanego

przez nią sposobu myślenia o wytrzymałości własnego ciała oraz przekonania o możliwości zwyciężenia

materii siłą ducha?

Sarariman, jak niegdyś samuraj, nade wszystko stawia giri, a wartości, jakie od początku zatrudnienia

usiłuje zaszczepić mu korporacja, są dla niego najważniejsze. W japońskim systemie nie ma miejsca na

to, co Zachód określa mianem cnót obywatelskich; jak wyjaśnia Ruth Benedict, ich funkcję pełni chu —

obowiązki wobec cesarza. Giri może okazać się jednak od nich silniejsze i choć w oczach Zachodu zyskuje

uznanie japońska umiejętność podporządkowania jednostki interesom grupy, to właśnie te grupowe

partykularyzmy ciągle stanowią zagrożenie. Przed Restauracją Meiji było to giri wobec feudalnego pana,

obecnie są to zobowiązania wobec firmy czy korporacji. Polityczny kryzys w Japonii, którego jesteśmy

świadkami, ma zarówno zewnętrzne — przede wszystkim gospodarcze — podłoże, jak i przyczyny

wewnętrzne. Te ostatnie bezpośrednio związane są właśnie z przełożeniem na politykę japońskiego

systemu zobowiązań (i związanej z nim lojalności, która często trwa przez kilka pokoleń), ukrytego pod

fasadą demokratycznych instytucji władzy.

Książka Ruth Benedict, choć wyrosła z rzetelnej ciekawości badacza, powstała w określonym celu

politycznym: miała ułatwić zwycięzcom działanie, pomagając zrozumieć zwyciężonych. Flirt nauki i

władzy, choć nieunikniony, zawsze pozostaje dwuznaczny, niezależnie od tego, czy sprzedającym swoją

wiedzę na użytek polityki jest fizyk, biolog, historyk czy badacz społeczny. Nieosiągalnym postulatem

nauki jest jej zupełna niezależność od układu sił: akademicka wieża z kości słoniowej pozostaje jedynie

złudzeniem. Ruth Benedict, i nie tylko ona, wybrała otwartą deklarację: "została wyznaczona do badań

nad Japonią". Wykonała starannie powierzone sobie zadanie, tłumacząc rodakom zawiłe wzory obcej

kultury tak obrazowo, że do dzisiaj książkę czyta się z przyjemnością i pożytkiem. Ponieważ jednak

Chryzantema i miecz adresowana była do narodu, który naprawdę toczył z Japończykami wojnę, autorce

zależało, by zwycięzcy zrozumieli zwyciężonych nie tylko dlatego, iż należało podjąć skuteczne decyzje,

ale także dlatego, że rozumienie wyklucza nienawiść.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: