Unterman A - Encyklopedia tradycji i legend żydowskich.pdf - Judaizm - Syjka

A LAN UNTERMAN

ENCYKLOPEDIA TRADYCJI i LEGEND ŻYDOWSKICH

Z angielskiego przełożyła Olga Zienkiewicz

Ltd, London

OD T ŁUMACZKI

Przekład angielskiej książki poświęconej judaizmowi, a więc operującej

mnogością s ł ów hebrajskich, nastręczał wiele problemów terminologicznych. W

piśmiennictwie polskim traktującym o tematyce żydowskiej panuje duża dowolność

i bardzo często mechanicznie powiela się wzory angielskie. W oparciu o

istniejące źródła polskie, jak i korzystając z pomocy konsultantów starałam

się usystematyzować zasady przenoszenia na język polski terminów i nazw

własnych hebrajskich. Ogólnie zas t osowałam nieco uproszczone zasady

fonetycznej transkrypcji wyrazów hebrajskich, możliwie najwierniej oddającej

ich brzmienie w ustach czytelnika polskiego.

Zrezygnowałam z uwzględniania w zapisie polskim podwojonych spółgłosek he-

brajskich. Poszłam tu za radą hebraistów, przede wszystkim pani Magdy

Bendowskiej, która przekonała mnie o zgodności takiego posunięcia z zasadą

zapisu fonetycznego, owe podwojone spółgłoski bowiem, jak w słowach rabi

(rabbi) czy Sukot (Sukkot), nie znajdują odbicia w wymowie hebrajskiej. W

większości przypadków pominęłam e krótkie, tzw. szwa, szczególnie jeśli

występowało w przedostatniej sylabie wyrazu. Jest to głoska praktycznie

niesłyszalna i transkrybowanie jej w sylabie przez Polaków akcentowanej

całkowicie wypaczałoby prawidłową wymowę. I tak najważniejszą modlitwę

żydowską należy nazywać Szma, a nie Szema, sefirot zaś to sfirot. W kilku

wypadkach dodałam odsyłacze od nieprawidłowej, ale spotykanej w polskim

piśmiennictwie pisowni do formy właściwej. Zgodnie z regułą przyjętą przez

autora hasła hebrajskie występują w odpowiadającym obecnej wymowie izraelskiej

brzmieniu se-fardyjskim. Pozwoliłam sobie jedynie na cztery wyjątki, wymuszone

niejako utrwaloną już w pisowni polskiej formą. W słowach tych (cadyk, dybuk,

mykwa i jidy sz) pojawia się głoska y, zasadniczo w transliteracji nie

stosowana. Dzięki bezcennej pomocy pana Michała Friedmana w wielu wypadkach

uzupełniłam sefardyjskie brzmienie terminów hebrajskich ich aszkenazyjskimi, a

zatem spotykanymi na naszych terenach, odpo wiednikami, podanymi w nawiasie

kwadratowym zaraz po haśle głównym, np.: cicit [aszk. cyces]. Unikatowej

wiedzy pana Friedmana zawdzięcza też polskie wydanie Encyklopedii właściwe

brzmienie nielicznych haseł pochodzących z języka jidysz.

Kilka haseł hebrajskich występuje w formie odpowiadającej liczbie mnogiej rze-

czownika hebrajskiego (np. kinot, kaparot, sfirot), co wynika zarówno z

wierności zamysłowi autora, jak z uwarunkowań frazeologicznych czy

konotacyjnych. W pozostałych przypadkach rzeczowniki pojawiają się w liczbie

pojedynczej i odmieniam je w miarę możliwości zgodnie z zasadami gramatyki

polskiej.

Starałam się nie ingerować w ustalone zasady pisowni imion biblijnych czy

nazwisk postaci historycznych. Oczywiście nie sposób uniknąć przy tym pewnych

niekonsekwencji, np. pojawiania się w tekście dwóch różnych form tego samego

imienia hebrajskiego. Jedna z nich wywodzi się zwykle z polskiej tradycji

biblistycznej (Juda,

Jozue, Elizeusz), dmga (Jehuda, Jehoszua, Elisza) odpowiada wymowie

hebrajskie j, także spopularyzowanej już za sprawą książek o tematyce

judaistycznej i tłumaczeń literatury ż ydowskiej. Postacie biblijne zachowały

więc przyjęte spolszczone brzmienie ich imion, ewentualnie uzupełnione przeze

mnie oryginalną, hebrajską formą. Odtwarzając imiona innych osób korzystałam z

licznych źródeł, jak: WEP, poświęcone Tal-mudowi prace Szymona Dątnera, Anny

Kamieńskiej i Witolda Tylocha, czy inna praca Alana Untermana Żydzi: wiara i

życie w przekładzie Janusza Zabierowskiego.

Większość cytatów bi blijnych pochodzi z III wyd. Biblii Tysiąclecia, czyli

Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu, niektóre z nowego przekładu Pisma

Świętego opublikowanego w 1991 roku przez Brytyjskie Zagraniczne Towarzystwo

Biblijne.

Uzupełnienia, które wprowadziłam, podaję w nawiasach kwadratowych.

WPROWADZENIE

Od czasów Oświecenia, kiedy zaczęły się wykruszać mury getta, a Żydzi przyj-

mowali kulturę zachodnią, przywykliśmy przedstawiać ich religię w kategońach

jej najbardziej racjonalnych przejawów. Judaizm wyłaniający się z kart pism

uczonych Żydów XIX i XX stulecia to religia etycznego monoteizmu, której

obrzędowość służy wpajaniu wartości teologicznych i moralnych opartych na

wierze w boskiego Stwórcę, pana historii ludzkości i autora Tory.

Zarys takiego właśnie obrazu judaizmu odnaleźć można już w dziełach filozofów

Złotego Wieku w średniowiecznej Hiszpanii, ale odbiega on znacznie od religii

praktykowanej przez zwykłego Żyda. W tej zracjonalizowanej wersji, łatwej do

zaakceptowania dla współczesnych intelektuali s tów, trudno jednak rozpoznać

barwny świat wierzeń i obyczajów większości Żydów. Ci bowiem dopisywali się do

kompleksu legend, tradycji ludowych i przesądów, które można by określić

mianem zbioru aga-dycznego (od talmudycznego terminu “agada" oznaczającego

opowieść). Wzmianki o mroczniej szej stronie tego zespołu agadycznego, o ile w

ogóle pojawiają się w pracach poświęconych judaizmowi, alegoryzują ją lub też

tłumaczą się z niej jako z dziwacznych zaułków mentalności gettowej, zamiast

ujmować ją raczej jako zasadniczy element żydowskiej świadomości narodowej. A

przecież te tak zwane zaułki są równie istotne d l a rozumienia Żydów i judaizmu

jak wysublimowana wiara myślicieli. Do dziś sytuacja nie uległa zasadniczej

zmianie. W przeciwieństwie do zawodowych teologów wielu zwykłych Żydów albo

przyjmuje dosłownie znaczną część tego zespołu wierzeń, albo po prostu nie

kwestionuje tych pierwiastków. Owa bajeczna tradycja, która współcześnie tak

bardzo przyczyniła się do odrodzenia życia społeczności żydowskich,

p rzezwyciężających pamięć zetknięcia z Holocaustem, nadal budzi zażenowanie

żydowskich zwolenników nowoczesności w myśleniu. Uprawiają oni teologię

nakazową, pisząc o swej wierze w duchu polemicznym w celu zaprezentowania ju-

daizmu, z dawien dawna pariasa dla chrześcijaństwa, w formie możliwej do

przyjęcia przez świat nieżydowski.

Ta książka jest próbą uzdrowienia sytuacji poprzez pełniejsze oddanie tej

irracjonalnej strony judaizmu, znajdującej swoje odzwierciedlenie w naukach i

legendach utrwalonych w samym sercu religii, jaką żyją zarówno uczeni w

Piśmie, jak i świeccy tradycjonaliści. Nie każdy przywiązany do tradycji Żyd

wierzy, rzecz jasna, we wszystkie, zawarte w tym słowniku treści, wielu bowiem

wręcz może nie zdawać sobie sprawy z istnienia bardz i ej ukrytych wątków i

pojęć. Jednak każdy z nich traktuje poważnie czynniki przez outsiderów czy

nawet żydowskich nowatorów uważane za cudaczne. Im bardziej

tradycjonalistyczna będzie wyznawana przez niego wiara, im bardziej

ortodoksyjny sposób jej praktykowania, tym większe prawdopodobieństwo, że Żyd

mieszka w świecie podzielonym na “jidn" (Żydów) i “goim" (nie-Żydów) oraz

zaludnionym postaciami przeniesionymi przezeń żywcem ze stron hebrajskiej

Biblii. Wielu wyczynów tych biblijnych bohaterów czy łotrów próżno by zresztą

szukać w jej tekście, opisane zaś zosta ł y w przypowieściach midraszowych,

klasycznych komentarzach czy też historiach opowiadanych dzieciom przez

rodziców lub nauczycieli w chederze.

Naukowe widzenie przyrody, począwszy od subatomowego świata mezonów i kwarków,

poprzez biologiczny — wirusów i bakterii, aż po astronomię czarnych dziur i

gwiazd typu supernowa, na tyle, na ile w ogóle jest żydowskim tradycjonalistom

znane, rywalizuje z agadycznym światem aniołów i demonów; dusz wcielających

się ponownie w ramach reinkarnacji lub nawiedzających ludzi i domy; czyniących

cuda mędrców i kabalistów; przedziwnych stworzeń nie znanych zoologom, a tak

wielkich, że zasłaniają słońce, lub też małych, lecz tak mocarnych, że

potrafią najlżejszym muśnięciem rozłupywać skały; magicznych substancji, które

chronią przed pożarem lub złym urokiem; lekarstw, których skuteczność zasadza

się na modlitwie, zamawianiu i amuletach; i wreszcie dobrych i złych dni i

liczb, od których zależy szczęście i życie Żyda. T o świat nadziei na przyjście

Mesjasza, w którego erze nastąpi zmartwychwstanie ciałem, narody zaprzestaną

zbrojnych zmagań, natura zatraci swą wrogość, ludzie będą żyć w zgodzie z

dzikimi zwierzętami, a drzewa zapewnią obfitość owoców przez cały rok.

Trudno pogodzić tę legendarną materię ze światopoglądem naukowym. Pominąwszy

już wszystko inne, naukowe pomiary wieku świata, rozwoju człowieka od czasów

jego najdawniejszych praprzodków czy też skali historii ludzkości mówią o

milionach lat, natomiast agadyczna skala czasu obejmuje zaledwie 5750 lat,

liczonych od momentu stworzenia Adama i Ewy przez Boga, szóstego dnia

Stworzenia świata. Dla żydowskiego tradycjonalisty teorie naukowe pozbawione

są integralności: można je pominąć jako przejściowe koncepcje, ule g ające

zmianie wraz z nowymi odkryciami;

można je poszufladkować i trzymać z dala od ich agadycznych odpowiedników;

albo można je w ogóle całkowicie zignorować.

Poważnej kolizji tym łatwiej uniknąć, że sam judaizm nigdy nie wysuwał jednej,

zwartej doktryny agadycznej. Agada poddawana jest ciągle reinterpretacji, przy

czym dopuszcza się istnienie obok siebie elementów sprzecznych nawet ze sobą,

co będzie wyraźnie widać na niektórych przykładach przedstawionych w tej

książce. Jest przecież w legendach jakaś “prawda", mimo że nie mówią prawdy.

Materiał do tej pracy czerpałem głównie ze źródeł pisanych. Sięgnąłem do

tekstów midraszowych, talmudycznych, zoharycznych, kabalistycznych,

chasydzkich, halachi-cznych i magicznych, a także do bogactwa folkloru

lokalnego, życiodajnego krwiobiegu kultury aszkenazyjskiej i sefardyjskiej. W

obliczu tak bogatej, wielowątkowej i starodawnej tradycji z równą trudnością

przychodziły mi decyzje, co włączyć do książki, jak i co pominąć.

Zastosowano uproszczoną transliterację słów hebrajskich, aramejskich czy

jidysz, by czytelnikowi łatwo było rozpoznać je w brzmieniu praktycznie

używanym. Zachowano też niekiedy tradycyjną pisownię terminów związanych z

kulturą aszkenazyjską, aczkolwiek w przypadku wyrazów hebrajskich przyjęto

obecnie używaną wymowę izraelską. Do minimum ograniczyłem przypisy, z

wyjątkiem wersetów czy ustępów z Biblii.

Alan Unterman

Unterman A - Encyklopedia tradycji i legend żydowskich.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: