EPOKI LITERACKIE I GATUNKI.doc

ŚREDNIOWIECZE

Epoka w dziejach kultury europejskiej pomiędzy starożytnością a czasami nowożytnymi, zazwyczaj sytuowana w granicach IV-XIV w.

Kultura i sztuka w Średniowieczu były bardzo mocno związane z chrześcijaństwem, przejęły szereg antycznych założeń (np. dotyczących istoty piękna). Filozofia oparta była na dualizmie, na szczycie umieszczano Boga, niżej – świat ludzi i rzeczy.

Rola poety - odkrywca prawd Boskich, sztuka miała ujawnić nadrzędny sens istnienia świata i człowieka oraz kształtować chrześcijański wzór osobowy. Poezja była głównie pisana w języku łacińskim, gatunki służyły kulowi religijnemu.

Gatunki:

Związane z kultem religijnym:

·         HYMN – w liryce

·         MISTERIUM – formy dramatyczne

·         DZIEŁA HAGIOGRAFICZNE

·         HISTORIOGRAFIA

Świeckie, twórczość okolicznościowo-dworska:

·         PANEGIRYKI

·         EPIGRAMATY

·         ROMANSE RYCERSKIE

·         PIEŚNI OKOLICZNOŚCIOWE I SATYRYCZNE

Polska literatura średniowieczna realizowała charakterystyczne dla całego Średniowiecza tendencje alegoryczne i moralizatorskie, przyniosła rozwój hagiografii, piśmiennictwa politycznego i traktatowego oraz poezji – okolicznościowej i melicznej poezji kościelnej. W wersyfikacji przeważał wiersz zdaniowy. W okresie Średniowiecza kultura polska została włączona w krąg uniwersalistycznej europejskiej kultury chrześcijańskiej. Od X wieku zaczęła objawiać się literatura w językach narodowych. Alegoryzm – był typowym elementem sztuki średniowiecznej. Była to literatura rękopiśmienna, kościelna – meliczna. Rozwijała się głównie w ośrodkach myśli i moralności chrześcijańskiej – klasztorach.

9

RENESANS

Okres w dziejach kultury europejskiej trwający od połowy XIV w. do końca XVI w. Na epokę tę przypada kształtowanie i rozwój ruchu umysłowego i kulturalnego, najpierw przejawy jego nastąpiły we Włoszech, następnie rozprzestrzeniając się na Europę Zachodnią i Środkową. Rozwój tego ruchu związany był z założeniami humanizmu. Przekształcił średniowieczny model życia i osobowości człowieka, na pierwszy plan wysunął zainteresowanie doczesnymi celami działań ludzkich, tym, co indywidualne i konkretne. Za cel sztuki uznane zostało dostarczanie przyjemności i pożytku.

Istotnym czynnikiem kultury Renesansu było odrodzenie starożytności klasycznej, z której czerpano inspiracje do zainteresowań człowiekiem i światem oraz wzory doskonałości w sztuce i literaturze. Sztuka była szczególnie cenioną dziedziną działalności, artysta zyskał wielką rangę społeczną. Sztuka i kultura Renesansu nawiązywała do tradycji antycznej, ale jednocześnie dążyła do nobilitacji języków narodowych. Posługiwano się jeżykiem łacińskim a jednocześnie bujnie rozwijała się twórczość w językach narodowych.

Uprawiano gatunki, znane w starożytności:

·         EPIKA BOHATERSKA (EPOS)

·         TRAGEDIA

·         KOMEDIA

Gatunki liryczne:

·         PIEŚNI, ELEGIE

·         HYMNY

Małe formy:

·         FRASZKI

·         EPIGRAMATY

·         ANAKREONTYKI (utwory poetyckie wsławiające uroki życia, wino, erotyzm)

·         POEZJA ARKADYJSKA

·         LITERATURA PASTORALNA

·         POEZJA DYDAKTYCZNA – PARENETYCZNA (w formie traktatu lub dialogu)

·         PROZA FABULARNA – ROMANSE ŁOTRZYKOWSKIE I PASTERSKIE

·         EPOS RYCERSKI

·         W LIRYCE – PETRARKIZM

·         KOMEDIA OBYCZAJOWA

W Polsce pierwsze przejawu Renesansu i humanizmu pojawiły się w 2 połowie XV w., a szczytowe osiągnięcia przypadły na XVI w., pod koniec którego zaczęły się pojawiać w literaturze elementy manieryzmu i baroku.

Polacy zetknęli się ze sztuką włoską dzięki licznym wyjazdom szlachty na studia do Włoch oraz dzięki działalności kulturalnej przebywających w Polsce cudzoziemców (Kallimach).

Polska literatura renesansowa początkowo miała charakter panegiryczno-dworski, pisana łaciną klasyczną i nawiązywała do tradycji antycznych.

Jednak na początku XVI w. nastąpił bujny rozwój literatury i piśmiennictwa w języku polskim. Literatura odzwierciedlała przemiany społeczno-polityczne i kulturowe. Uprawiali literaturę nie tylko przedstawicieli zamożnej i średniej szlachty (Rej), ale także mieszczanie (Biernat z Lublina, Jan z Koszyczek), a nawet chłopskiego pochodzenia, jak Janicjusz.

Gatunki:

·         PARENETYCZNE (rozmaite „Zwierciadła”)

·         DIALOGI

·         TRAKTATY

·         MOWY RETORYCZNE

·         KAZANIA

·         PROZA NARRACYJNA – mieszczańska

·         SIELANKI

Najwspanialsze i trwałe osiągnięcia przyniosła poezja polska w twórczości J. Kochanowskiego, F.S. Klonowica i M. Sępa Szarzyńskiego.

Kochanowski był autorem poezji o charakterze dydaktycznym i satyryczno-politycznym, jednak największe jego dzieło to liryka nawiązująca do wzorców horacjańskich – pieśni filozoficzno-refleksyjne, fraszki liryczne i dworsko-obyczajowe oraz treny. W liryce Kochanowskiego wykształcił się i udoskonalił polski wiersz sylabiczny.

Pisarze renesansowi przyswoili również szereg wybitnych dzieł obcych. Literatura polska twórczo przejęła i rozwinęła najważniejsze idee europejskiego renesansu i humanizmu, wykształciła nowożytny język literacki i stworzyła podstawy do rozwoju literatury narodowej w następnych stuleciach. Inna nazwa epoki to ODRODZENIE.

BAROK

Wyraz BAROK pochodzi od włoskiego barocco – dziwny, napuszony, przesadny. Barok to podstawowy kierunek we wszystkich dziedzinach sztuki pomiędzy Renesansem a klasycyzmem i Oświeceniem, w niektórych krajach poprzedzony przez okres przejściowy – manieryzm.

Czas trwania Baroku jest różny w różnych kulturach narodowych. W Polsce barok trwa od przełomu XVI i XVII w. do połowy XVIII w. Ostatni jego przejaw to poezja konfederacji barskiej, choć pewne elementy żywotne były nawet w poezji oświeceniowej (A. Naruszewicz).

To zróżnicowanie chronologicznie ujawnia jedną z istotnych właściwości baroku – obok elementów uniwersalnych charakterystycznych dla całej kultury europejskiej, dochodzą w nim wyraźnie do głosu żywioły lokalne.

Barok jest pierwszym kierunkiem literackim, w którym dużą rolę odgrywają osobliwości poszczególnych kultur narodowych. W Polsce był to SARMATYZM. W obrębie baroku uformowały się tendencje charakterystyczne dla poszczególnych krajów oraz synkretyzm kulturalny. Przejawiał się on w łączeniu wątków uniwersalnych z partykularnymi, chrześcijańskich z mitologicznymi oraz we wprowadzeniu elementów kultur orientalnych. Barok kształtował te elementy w ten sposób, by odpowiadały obowiązującemu smakowi. Nacisk był kładziony na ornamentykę, przepych, różnorodność, barok zerwał z przejrzystością i funkcjonalnością form renesansowych. Zasadniczą tendencja było łączenie czynników sprzecznych, np. uczucia religijnie wyrażano sensualistycznie, niekiedy zacierając granice pomiędzy sferą przeżyć religijnych a miłosnych.

Barok przejął ukształtowany przez Średniowiecze i Renesans repertuar ALEGORII. Sztuka barokowa ma charakter krańcowo alegoryczny. Język poetycki - bogato zdobiony, mnożenie metafor, komplikowanie struktur zdaniowych (inwersje). W poezji popularny był koncept polegający na antytezie – zestawieniu dwu pojęć lub obrazów antytetycznych, które stanowią fundament kompozycyjny wiersza. Wirtuozeria poetycka stawała się w baroku wartością samą w sobie, zwłaszcza w liryce świeckiej. Opracowywano teorie literatury w poetykach i retorykach (w Polsce – M. K. Skarbiewski). Charakterystycznym rysem w poezji były MAKARONIZMY.

Gatunki – barok przejął ukształtowane już wcześniej, oprócz OPERY praktycznie nie wprowadził nic nowego:

·         SONET

·         ELEGIA

·         SIELANKA

...