ŹRÓDŁA PRAWA KONSTYTUCYJNEGO
1. Pojęcie źródła prawa konstytucyjnego
Źródła prawa konstytucyjnego to pewne formy egzystencji norm poświęconych temu prawu. Prawo konstytucyjne jest zespołem norm prawnych określających : podmiot władzy najwyższej w państwie formy sprawowania władzy przez podmiot, status prawny podmiotu, organizację i tryb działania aparatu państwowego, źródła prawa, stosowanie prawa i ogólne wiadomości o konstytucji.
„Źródłem prawa" w znaczeniu podstawowym są fakty tworzące prawo ( fakty prawotwórcze ) np.: ustanowienie ustawy. Ich wytworem są poszczególne generalne i abstrakcyjne normy prawne lub ich zespoły w postaci aktów prawodawczych. Główne źródła prawa:
- konstytucja ( ustawa zasadnicza): ma nadrzędną moc i reguluje ustrój państwa.
- ustawy konstytucyjne: węższy zakres regul. ustrojowej niż konstytucja
- ustawy zwykłe : dzięki nim konstytucja jest rozwijana i konkretyzowana. Czasem jedna ustawa jest źródłem kilku praw ( np. ustawa o samorządzie terytorialnym )
- uchwały parlamentu ( np. regulamin sejmu, senatu )
- rozporządzenia ( dekrety ) z mocą ustaw ( np. prezydent w stanie nadzwyczajnym )
- rozporządzenia Rady Ministrów- mają charakter wykonawczy wobec ustawy. W/g różnych autorów są źródłem prawa administracyjnego. Charakteryzują się względną samoistnością
- niektórzy dodają też akty prawne organizacji międzynarodowej.
Źródła prawa są to akty normatywne ( o różnej randze normatywnej).
Art. 87 Konstytucji sformułował zasadę zamkniętego systemu źródeł prawa, ale tylko w odniesieniu do prawa powszechnie obowiązującego, które może wiązać wszystkie podmioty w państwie, w szczególności obywateli i „podmioty podobne „.
• konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia, akty normatywne prawa miejscowego
Źródła prawa konstytucyjnego to źródło, które zawiera normy zaliczane do tej gałęzi prawa. Są to wszystkie normy dotyczące ustroju państwa, nie tylko konstytucyjne ale też normy zawarte w innych aktach normatywnych , o różnej mocy prawnej.
1.1. Konstytucja z 2.04.1997 r.
CECHY SZCZEGÓLNE KONSTYTUCJI: a), szczególna moc- ustawa zasadnicza, akt nadrzędny w stosunku do innych ustaw ( zwykłych ), a w
konsekwencji do wszystkich aktów prawnych w państwie.
b), najwyższa moc prawna- zakaz wydawania aktów sprzecznych z konstytucją, obowiązek wydawania
aktów zapewniających realizację postanowień konstytucji.
c), szczególna treść- reguluje podstawowe zasady i instytucje ustroju politycznego i społecznego. d), szczególna forma- odrębny szczególnie rozbudowany i utrudniony tryb uchwalania i dokonywania zmian.
2 kwietnia 1997 roku została uchwalona konstytucja Rzeczypospolitej polskiej przez Zgromadzenie Narodowe (połączone izby sejmu i senatu) weszła w życie po zaakceptowaniu przez naród (przeprowadzono referendum) 22 maja 1997 roku. 17 października 1997 roku zaczęła obowiązywać.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej składa się ze wstępu oraz z 13 rozdziałów. Konstytucja Rzeczypospolitej polskiej liczy 243 artykuły.
1.2. Ustawy
Ustawa jest aktem o nieograniczonym zakresie przedmiotowym, co oznacza, że za jej pośrednictwem można regulować wszelkie materie, byle tylko zachować normatywny (ogólny) charakter jej postanowień i pozostać w zgodzie z treściami zawartymi w konstytucji i umowach międzynarodowych, międzynarodowych (art. 91 ust. 2).Obecne unormowanie wskazuje ustawie tylko jedno ograniczenie: art. 112 określa materie zastrzeżone dla regulaminu Sejmu i Senatu, co wyklucza możliwość ich regulowania w ustawie. Pewne najważniejsze kwestie mogą być regulowane wyłącznie w ustawie:
a) normowanie sytuacji prawnej obywatela,
b) normowanie podstawowych elementów ustroju aparatu władzy publicznej, a w szczególności organizacji, kompetencji i procedury działania organów realizujących funkcje władcze.
1.3. Rozporządzenia
ROZPORZĄDZENIE, akt normatywny, niższego rzędu niż ustawa, wyd. przez nacz. organ władzy wykonawczej na podstawie konkretnego upoważnienia zawartego w ustawie, w celu jej wykonania; w Polsce rozporządzenia wydaje: prezydent, Rada Ministrów, prezes Rady Ministrów, ministrowie, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Organ wydając rozporządzenie musi powołać się w treści tego aktu na konkretne upoważnienie (powołanie się na ustawę ze wskazaniem konkretnego artykułu - art. 92), warunkiem zaś wejścia w życie rozporządzenia jest jego ogłoszenie w "Dzienniku Ustaw". Zauważyć należy, że rozporządzenie może wydać tylko organ do tego wyraźnie upoważniony. Jeśli zatem ustawa stwierdza, że jakąś kwestię ureguluje Rada Ministrów w drodze rozporządzenia, to w tej sprawie nie jest właściwy żaden inny organ państwa, a więc ani premier, ani też minister.
1.4. Rozporządzenia z mocą ustawy
Konst. RP w art. 144 ust. 1 stanowi: „Prezydent RP, korzysta ze swoich konstytucyjnych i ustawowych kompetencji , wydaje akty urzędowe”. Konstytucja wprowadza zatem pojecie „aktu urzędowego” jako formę czynności urzędowych Prezydenta, podejmowanych w zakresie realizacji konstytucyjnych i ustawowych kompetencji. Z kontekstu art. 144 ust. 1 Konst. RP wynika, że termin „akt urzędowy” jest zbiorczym określeniem wszystkich decyzji i działań urzędowych Prezydenta. Pojęcie „aktu urzędowego” w Konst. można wyjaśnić również w ten sposób, że jest to postać czynności urzędowej Prezydenta podejmowanej w granicach jego kompetencji konstytucyjnych i ustawowych. Jest to formuła nie przesądzająca formy, w jakiej głowa państwa podejmuje decyzje. Konstytucja wyróżnia 4 rodzaje aktów prawnych: akty ustawodawcze – rozporządzenia z mocą ustawy, rozporządzenia, zarządzenia oraz postanowienia, stanowiące zamknięty katalog aktów prawnych Prezydenta. Wydane przez Prezydenta RP akty urzędowe wymagają dla swej ważności podpisu Prezesa Rady Ministrów. Inne, konstytucyjnie przewidziane akty, w których mogą być stanowione normy powszechnie obowiązującego prawa, to rozporządzenia Prezydenta z mocą ustawy (może je wydać jedynie w stanie wojennym, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenie), a także przepisy stanowione przez organizację międzynarodową, do której należy Polska, jeżeli umowa międzynarodowa konstytuująca tą organizację przewiduje taką skuteczność prawną tych przepisów w prawie wewnętrznym.
1.5. Ratyfikowane umowy międzynarodowe
Konstytucja określając miejsce źródeł prawa międzynarodowego w systemie prawa wyraźnie odniosła się tylko do umów międzynarodowych. Zalicza się je do źródeł prawa powszechnie obowiązującego, wyróżniając dwa ich rodzaje:
· umowy ratyfikowane na podstawie zgody wyrażonej w ustawie przyjętej w normalnym postępowaniu ustawodawczym lub w procedurze szczególnej, bądź zgody wyrażonej w referendum.
· Umowy, dla której ratyfikacji nie ma wymogu uzyskania takiej zgody.
Tylko umowy ratyfikowane stanowią źródła prawa powszechnie obowiązującego, umowy takie po ich ogłoszeniu stanowią część polskiego porządku prawnego i są bezpośrednio stosowane, chyba, że ich stosowanie zależy od wcześniejszego wydania ustawy.
Włączenie prawa międzynarodowego do wewnętrznego porządku prawnego, określamy mianem transformacji polegającej na recepcji norm prawa międzynarodowego przez prawo krajowe.
Konstytucja dopuszcza istnienie umów innych niż ratyfikowane, nie maja one jednak charakteru aktów powszechnie obowiązujących.
1.6. Akty prawa miejscowego
Konstytucja przewiduje dwa rodzaje regulacji systemu źródeł prawa. Są to :
1. przepisy powszechnie obowiązujące
2. przepisy wewnętrzne
Działalność prawotwórcza gmin, powiatu i województwa posiada określone podstawy konstytucyjne. Akty prawa miejscowego, tj. przepisy wydawane przez organy samorządu i terenowe organy administracji rządowej, są źródłami powszechnie obowiązującego prawa na obszarze działania organów, które je ustanowiły. Działalność prawotwórcza gmin, powiatu i województwa polega na ustanawianiu aktów prawa miejscowego na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie.
Przepisami gminnymi są przepisy powszechnie obowiązujące na obszarze gminy, wydawane na podstawie upoważnień ustawowych. Przepisy te stanowi rada gminy w formie uchwały rady bądź (wyjątkowo) zarządzenia zarządu. Oba te akty mają moc obowiązującą na terytorium gminy lub na jej części (np. w sołectwie, dzielnicy). Wyróżnia się także gminne przepisy porządkowe. Mogą być uchwalane tylko wówczas, gdy jest to niezbędne dla: a) ochrony życia lub zdrowia obywateli; b) zapewnienia porządku, spokoju i bezpieczeństwa publicznego. Z uwagi na potrzebę szybkiej regulacji prawnej do wydania przepisów porządkowych nie jest wymagana szczególna kompetencja ustawowa. Przepisy te stanowi zasadniczo rada gminy w formie uchwały, ale w przypadku nie cierpiącym zwłoki mogą one być wydane przez zarząd w formie zarządzenia. Kompetencja zarządu jest ograniczona przedmiotowo (chodzi o przypadki nie cierpiące zwłoki) oraz czasowo (zarząd nie może ustanowić tych przepisów w trakcie trwania sesji rady). Zarządzenie musi być przedstawione radzie gminy na najbliższej sesji do zatwierdzenia. W razie nieuczynienia tego lub w razie odmowy zatwierdzenia przez radę zarządzenie traci moc. Rada określa wtedy termin utraty tej mocy.
Rada powiatu stanowi akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarze powiatu. Są one wydawane zazwyczaj w formie uchwały. W szczególnie uzasadnionych przypadkach rada może wydawać powiatowe przepisy porządkowe. W przypadkach nie cierpiących zwłoki przepisy takie może wydać zarząd.
Sejmik województwa stanowi akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarze województwa lub jego części. Są one wydawane jedynie w formie uchwały.
Przepisy gminne i powiatowe ogłasza się przez rozplakatowanie obwieszczeń w miejscach publicznych lub w inny sposób miejscowo przyjęty. Urząd gminy prowadzi zbiór przepisów gminnych dostępny do powszechnego wglądu. Akty prawa miejscowego uchwalane przez sejmik wojewódzki podlegają publikacji w wojewódzkim dzienniku urzędowym.
1.7. Zwyczaj konstytucyjny
Źródłem prawa konstytucyjnego jest akt ustanawiający przynajmniej 1 normę prawa obowiązującego, którą przedmiotowo można zaliczyć do prawa konstytucyjnego.
a) podstawowym źródłem jest konstytucja – przedmiotem są zasady i instytucje prawne zapisane w konstytucji (konstytucja jest aktem ogólnym, odsyła w wielu kwestiach do aktów niższego rzędu)
b) akty niższego rzędu:
· ustawy – tj. ordynacja wyborcza (określają sposób wyborów poszczególnych organów przedstawicielskich samorządu terytorialnego); Ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, o Trybunale Stanu, Prawo Ustroju Sądów Powszechnych, Prawo o Sądzie Najwyższym, ustawa o referendum
· Uchwały Parlamentarne – uchwała sejmu czy senatu dot. regulaminu
· Uchwały Rady Ministrów – dot. własnego funkcjonowania.
· prawo zwyczajowe – zwyczaj dot. praktyki stosowania przepisów konstytucyjnych lub niższego rzędu; zwyczaj dot. materii konstytucyjnej; np. zajmowanie miejsc na Sali sejmowej, podział na lewicę, prawicę i centrum.
Precedens – jednorazowe, świadome rozstrzygnięcie przez naczelny organ państwowy sprawy związanej ze stosowaniem przezeń konstytucji, przy czym isnieje przypuszczenie, że w przyszłości znajdzie ono podobne zastosowanie.
Zwyczaj konstytucyjny – stała praktyka naczelnych organów państwowych dotycząca pewnych zagadnień z zakresu stosowania konstytucji (np. za czasów Małej Konstytucji obsadzanie resortów prezydenckich).
Prawo konstytucyjne – całokształt norm prawnych dotyczących ustroju państwowego, czyli takich, których przedmiotem regulacji są podstawowe instytucje oraz zasady ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa.
2. Trybunał Konstytucyjny
Trybunał Konstytucyjny jest samodzielnym organem konstytucyjnym państwa. Na tle art. 10 ust.. 2 Konstytucji z 1997 roku - „władzę sądowniczą sprawują sądy i trybunały” - należy go traktować jako organ władzy sądowniczej, powołany do badania zgodności z Konstytucją aktów normatywnych i umów międzynarodowych oraz wykonywania innych zadań określonych w Konstytucji.
Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawach:
1) zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją,
2) zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie,
3) zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami,
4) zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych,
5) skargi konstytucyjnej, o której mowa w art. 79 ust. 1.
Art. 189. Trybunał Konstytucyjny rozstrzyga spory kompetencyjne pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa.
Art. 190. 1. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne.
2.1. Kontrola konstytucyjności prawa
Podstawowa funkcja- orzekanie o konstytucyjności i legalności aktów prawnych. Funkcję tę realizuje on w następujących formach:
Trybunał Konstytucyjny orzeka o zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją. Skoro ratyfikowane umowy międzynarodowe zostały zaliczone do powszechnie obowiązujących źródeł prawa, również niezbędna stała się kontrola ich zgodności z Konstytucją.
Trybunał Konstytucyjny orzeka o zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie.
Trybunał Konstytucyjny orzeka o zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami.
Trybunał Konstytucyjny stwierdza, na wniosek Prezydenta, zgodność z Konstytucją ustawy przed jej podpisaniem oraz umowy międzynarodowej przed jej ratyfikacją- przepis ten oznacza, że kontrola konstytucyjności przepisów prawa dokonywana może być wyjątkowo także w formie kontroli wstępnej i wiąże się ściśle z procesem tworzenia prawa. Wymienione wyżej trzy formy kontroli mają bowiem charakter kontroli następczej, która była i jest zasadniczym oraz podstawowym zadaniem Trybunału Konstytucyjnego.
2.2. Polski Trybunał Konstytucyjny
Regulacja TK – rozdział VIII od art. 188 do art. 197 K. W świetle art. 194 Konstytucji Trybunał Konstytucyjny składa się z piętnastu sędziów wybieranych indywidualnie przez Sejm na dziewięć lat spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. Kandydatów na stanowisko sędziego może przedstawić Prezydium Sejmu lub grupa co najmniej pięćdziesięciu posłów. Wybór następuje bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów (art. 5 ust. 4 u TK). Prezes i Wiceprezes Trybunału są mianowani przez Prezydenta Rzeczpospolitej, spośród dwóch kandydatów przedstawianych na każde z tych stanowisk przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału (art. 194 ust. 2 Konstytucji).
Statut sędziów określa przede wszystkim zasada niezawisłości: w myśl art. 195 ust. 1 Konstytucji są oni „w sprawowaniu swego urzędu niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji”. Podstawową gwarancją niezawisłości jest zakaz nominowania sędziego na kolejną kadencję (art. 194 ust. 1 zdanie 2 Konstytucji) oraz zakaz usunięcia ze stanowiska w trakcie kadencji. Wygaśnięcie urzędu sędziego może nastąpić jedynie wskutek: zrzeczenia się urzędu, stwierdzenia orzeczeniem komisji lekarskiej trwałej niezdolności do pełnienia obowiązków sędziego z powodu choroby, ułomności lub upadku sił, skazania prawomocnym wyrokiem sądu za przestępstwo, skazani na usunięcie ze stanowiska sędziego przez sąd dyscyplinarny.
Organami Trybunału są: Zgromadzenie Ogólne oraz Prezes Trybunału. Zgromadzenie Ogólne tworzą sędziowie Trybunału. Prezes jest zatem organem monokratycznym i członkiem organu kolegialnego, któremu przewodniczy. Prezes Trybunału Konstytucyjnego zwołuje też co najmniej raz w roku Zgromadzenie Ogólne, na którym omawia się działalność Trybunału oraz problemy wynikające z jego orzecznictwa.
2.3. Właściwości TK
Konstytucja z 2 kwietnia 1997 roku objęła właściwością Trybunału Konstytucyjnego cztery dziedziny:
kontrolę norm (abstrakcyjna i konkretna; a posterior i a priori - art. 188 pkt 1-3, art. 122 ust. 3 i 4, art. 133 ust. 2 konstytucji); szczególną procedurę kontroli norm jest rozpatrywanie skarg konstytucyjnych (art. 79 i art. 188 pkt 5 konstytucji) rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa (art. 189 konstytucji) orzekanie o zgodności z konstytucją celów lub działalności partii politycznych (art. 188 pkt 4 konstytucji) uznawanie przejściowej niemożności sprawowania urzędu przez prezydenta (art. 131 ust. 1 konstytucji)
Trybunał Konstytucyjny rozstrzyga spory kompetencyjne wyłącznie pomiędzy centralnymi i jednocześnie konstytucyjnymi organami państwa, co oznacza, że jego ingerencja dotyczy sporu wyłącznie pomiędzy organami centralnymi ustanowionymi w Ustawie Zasadniczej. Trybunał Konstytucyjny na podstawie art. 131 ust. 1 rozstrzyga o stwierdzeniu przeszkody w sprawowaniu urzędu prezydenta w sytuacji, gdy Prezydent nie jest w stanie powiadomić Marszałka Sejmu o przejściowej niemożności sprawowania swego urzędu.
2.3.1. Kontrola konstytucyjności i legalności aktów normatywnych
Kontrola konstytucyjności ustaw należy wyłącznie do Trybunału Konstytucyjnego. Pozostałe sądy nie mogą samodzielnie rozstrzygać tych kwestii, ale jeżeli nabiorą wątpliwości co do konstytucyjności ustawy, mogą inicjować postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym
Kontrola konstytucyjności prawa sprawowana przez Trybunał Konstytucyjny dokonywana jest zarówno pod względem materialnym, jak i formalnym. Kontrola materialna oznacza badanie, czy dany akt prawny nie narusza Konstytucji, ustawy lub ratyfikowanej umowy międzynarodowej przez treść norm w nim zawartych. Kontrola formalna dotyczy oceny, czy dany akt prawny został wydany przez kompetentny organ, czy nie zostały przekroczone granice delegacji oraz czy dochowany został właściwy tryb wymagany do wydania aktu.
W świetle art. 193 Konstytucji każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Uprawnienie do inicjowania kontroli konstytucyjności prawa
uzyskały zatem tylko sądy.
Kontroli Trybunału Konstytucyjnego nie podlegają natomiast akty prawa miejscowego, których kontrola należy do kompetencji sądów, a w szczególności do Naczelnego Sądu Administracyjnego.
Przedmiotem kontroli konstytucyjności prawa nie mogą być akty konkretno-indywidualne, a także akty, które utraciły moc obowiązującą.
1. Kontrola generalna i indywidualna
Kontrola konstytucyjności prawa może mieć charakter abstrakcyjny lub konkretny. Ma ona charakter abstrakcyjny wtedy, gdy określone w Konstytucji podmioty występują z wnioskiem o stwierdzenie niezgodności z Konstytucją aktów prawnych, natomiast kontrola konkretna realizowana jest w formie udzielania odpowiedzi na pytania prawne oraz w formie skargi konstytucyjnej.
Z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego wystąpić mogą:
1. Prezydent Rzeczpospolitej
2. Marszałek Sejmu
3. Marszałek Senatu
4. Prezes Rady Ministrów
5. 50 posłów, 30 senatorów
6. Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego
7. Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego
8. Prezes Najwyższej Izby Kontroli
9. Rzecznik Praw Obywatelskich
10. Krajowa Rada Sądownicza
...
Wirus84