4.Odrodzenie (1506-1607).pdf

ŻYCIE CODZIENNE

Odrodzenie (1506-1607)

MIESZKANIE

W XVI wieku znacznie zwiększyła się ilość miast. Nowe miasta zakładano na ziemiach do tej pory

zaniedbanych pod tym względem - na Mazowszu, Podlasiu, Lubelszczyźnie, w województwie sandomierskim a

także na Rusi i Litwie. W większości były to małe miasta prywatne o na wpół rolniczym charakterze. Rozwijały się

także duże miasta - największy Gdańsk osiągnął 50 000 mieszkańców, ludność Krakowa szacuje się na 28 000,

Warszawy na 20 000, a Poznania na 12 000. W związku ze wzrostem liczby ludności nastąpiło zagęszczenie

zabudowy śródmiejskiej kosztem podwórek i zastępowanie budynków drewnianych kamienicami murowanymi.

Dalej od rynku wciąż przeważały jednak domy drewniane, podobnie jak w mniejszych miejscowościach.

Duże miasta powiększały się także kosztem

przedmieść. Zachowywano jednak ścisły gorset

średniowiecznych murów obronnych, za to w

pewnej odległości od nich budowano linie

fortyfikacyjne nowocześniejszego systemu

bastionowego, zyskując w ten sposób teren pod

nową zabudowę. Mniejsze miasta w głębi kraju

rezygnowały z urządzeń obronnych w ogóle

korzystając z dziesięcioleci pokoju i

bezpieczeństwa.

Typowa kamienica mieszczańska wciąż

zachowywała średniowieczny układ funkcjonalny. Najważniejszą jej częścią był parter przeznaczony na warsztat

rzemieślniczy, sklep lub kantor kupiecki, na piętrach znajdowały się pokoje mieszkalne. Nowe pomieszczenia

dobudowywano kosztem podwórek. Dobrobyt mieszczan w XVI wieku wyrażał się przede wszystkim w

przebudowie frontów domów w modnym, ozdobnym stylu renesansowym.

Poprawiło się również wyposażenie mieszkań. Kamienice patrycjuszy przepychem wnętrz dorównywały

siedzibom magnaterii. Ale nawet i mieszkanie średniozamożnego mieszczanina wyposażone było w spory

zestaw różnorodnych mebli: ław, stołów, zydli, skrzyń, łóżek. Dostatni wystrój podkreślało tapetowanie ścian,

ozdobne obicia i kobierce rozkładane na meblach, a także obrazy o treści religijnej, lichtarze, puzderka, a nawet

skromne biblioteczki.

Chałupy chłopskie były dość prymitywnymi budynkami drewnianymi. Większe miały zapewne trzy izby, wiele

jednak było też dwu- lub nawet jednoizbowych. Dach kryto zwykle słomą, podłogę stanowiła ubita ziemia lub

glina. Otwory okienne robiono jak najmniejsze i zapewne przesłaniano je błonami zwierzęcymi. Część chałup

posiadała piece i kominy, ale wciąż dość powszechne było otwarte palenisko, z którego dym wylatywał przez

otwory pod dachem. Umeblowanie składało się wyłącznie z niezbędnych sprzętów, takich jak skrzynie, ławy,

stoły, zydle - wszystkie zwykle własnej roboty. W chałupie takiej nawet w dzień panował półmrok, palenisko nie

zapewniało dostatecznej ilości ciepła, za to produkowało wiele dymu. Na małej powierzchni mieszkało i spało w

ścisku wiele osób.

Dwory drobnej szlachty nie różniły się zbytnio od lepszych chałup. Układano w nich podłogę z desek, ale

dach często pokrywała strzecha. Starano się jednak zwykle zorganizować w nich jedno pomieszczenie

reprezentacyjne - doświetlone dużymi oknami, ogrzewane piecem kaflowym. Pomimo pokoju panującego w

Rzeczpospolitej XVI wieku znaczna część szlachty wciąż budowała swe domy tak, żeby zapewnić mieszkańcom

obronę przed ewentualnym atakiem zbrojnym. Wykorzystywano typ średniowiecznej wieży mieszkalnej,

wznoszono także drewniane zabudowania otoczone palisadą i wieżyczkami na rogach. Stopniowo jednak, wraz z

bogaceniem się szlachty, pojawiały się budynki, w których wygoda i funkcjonalność brały górę nad

przeznaczeniem obronnym. Taki model szlacheckiej rezydencji miał stać się wkrótce podstawą dla wytworzenia

się tzw. dworu polskiego.

Wyposażenie szlacheckich domów

składało się zwykle tylko z niezbędnych

sprzętów, takich jak łóżka, skrzynie, stoły,

ławy i zydle. U bogatszych można było

spotkać meble importowane, bądź cieszące

się wysoką renomą gdańskie, lecz ubożsi

zadowalali się miejscowymi wyrobami. W

wystroju wnętrz dużą rolę odgrywały

kobierce i kilimy, którymi ozdabiano ściany i

podłogi. W celach dekoracyjnych

rozwieszano także ozdobną broń, siodła czy rzędy końskie. Na półkach umieszczano

talerze, misy i inne cenniejsze naczynia, czasem pojedyncze książki lub przedmioty

kultu religijnego.

Rodziny magnackie chcąc zapewnić sobie odpowiedni komfort życia

przebudowywały średniowieczne zamki na nowoczesne i luksusowe rezydencje

renesansowe. Wzorem dla nich była rozbudowa Wawelu przez króla Zygmunta Starego. Surowe dziedzińce

gotyckich zamków ozdabiano arkadowymi krużgankami, powiększano okna i drzwi, mury pokrywano tynkami,

dobudowywano całe skrzydła w lekkim, włoskim stylu. Budowano też takie rezydencje od podstaw - np. w

Baranowie, Krasiczynie.

Przepychowi architektury odpowiadał luksus w wyposażeniu wnętrz. Wraz z wyprawą ślubną królowej Bony

dotarły do kraju meble włoskie o wysokich walorach artystycznych. Wkrótce stały się one przedmiotem

pożądania najbogatszych warstw społeczeństwa polskiego. Na potrzeby magnackich siedzib importowano także

artystycznie wykonane sprzęty z Niemiec i Holandii. Mebli nie ustawiano w komnatach zbyt dużo. Wrażenie

przepychu miała sprawić raczej jakość wyposażenia, gobeliny pokrywające ściany, kobierce, kosztowne

drobiazgi ustawione na stołach i kominkach, obrazy, zegary. Oznaką bogactwa było również dobre oświetlenie

wnętrza. Wielkie okna, złożone z oprawionych w ołów małych kawałków (ok. 14 na 16 cm) niezupełnie jeszcze

przezroczystego szkła, były inwestycją bardzo kosztowną. Natomiast po zmroku, aby porządnie oświetlić spore

pomieszczenia potrzeba było ogromnej ilości świec.

KOMUNIKACJA

Warunki podróżowania w XVI wieku nie uległy większym zmianom w stosunku do średniowiecza. Wciąż

przemieszczano się głównie na piechotę, konno lub wozem. Kobiety z wyższych sfer jeździły tak zwanymi

kolebkami - poprzedniczkami karet, których elegantsze egzemplarze posiadały zadaszenie, szklane okna i

zawieszenie na łańcuchach lub pasach skórzanych. Mężczyźni z tego środowiska jeździli zwykle konno lub

koczem, czyli dużym wozem o wygodnym wyposażeniu skrzyni.

Zdecydowanie wzmógł się ruch na drogach. Związane było to nie tylko z szybkim rozwojem handlu i

potrzebami administracyjnymi kraju. Sprzyjało temu także zacieśnianie więzów pomiędzy poszczególnymi

dzielnicami Rzeczpospolitej, szczególnie po Unii Lubelskiej (1569 r.) oraz niezwykła aktywizacja szlachty, która

pędziła żywot bardzo ruchliwy, niemal co roku tłumnie zdążając na sejmiki, sejmy, elekcje, zjazdy, później także

do trybunałów.

W wieku XVI Polacy zaczęli też licznie podróżować po Europie. Głównymi powodami podróży przestały już

być handel i wojna. Coraz częstsze były wyjazdy w misjach dyplomatycznych w związku ze wzrostem roli

Rzeczpospolitej w polityce międzynarodowej. Zagraniczne uniwersytety, głównie włoskie i niemieckie,

przyciągały młodzież szlachecką i mieszczańską. Chętniej podejmowano też pielgrzymki do sławnych ośrodków

kultu religijnego w innych krajach, a nawet do Ziemi Świętej.

Tymczasem drogi pozostawiały dużo do życzenia. Według lustracji z 1569 roku gościńce miały mieć

szerokość 10 łokci (ok. 6 m), co pozwalało na bezpieczne wyminięcie się dwóch wozów. Można jednak

przypuszczać, że rzadko raczej ten rozmiar osiągały. Przypominały raczej zwykłe drogi polne. Nawierzchnia była

lepsza tam, gdzie podłoże było skaliste i woda szybko wsiąkała nie tworząc kałuż. Najgorsze były drogi gliniaste,

które gdzie niegdzie moszczono chrustem lub wykładano drewnianymi dylami, aby poprawić ich przejezdność.

Tylko w pobliżu większych miast wykładano małe odcinki kamieniami polnymi lub balami drzewa.

Rzeki pokonywano w bród, bądź promem, zimą zaś po lodzie. Na Wiśle mosty znajdowały się tylko w

Krakowie i Toruniu. Most zbudowany w Warszawie w 1573 roku wkrótce uległ zniszczeniu, a ostatecznie zniosła

go powódź w 1603 roku.

Podróż zabierała dużo czasu. Obciążony zaprzęg konny pokonywał 30-40 km dziennie. Piechotą zaś można

było przejść w tym czasie kilkanaście kilometrów.

Olbrzymie znaczenie nabrał w XVI wieku transport rzeczny. Jego rozwój związany był z dynamicznym

wzrostem eksportu polskiego zboża i towarów leśnych, które spławiano rzekami do Gdańska i innych portów

morskich. Najważniejsze szlaki spławu wiodły Wisłą, Bugiem i Sanem. Mniejsze znaczenie miały Warta, Pilica,

Nida, Wieprz. Największe porty powstały nad Wisłą - Kraków, Sandomierz, Kazimierz, Warszawa, Płock,

Włocławek i Toruń.

Największe natężenie spławu miało miejsce dwa razy do roku - na wiosnę (wraz z przyborem wód po

roztopach) i na jesieni (zaraz po żniwach). Ładunki transportowano tratwami sporządzonymi z płasko

połączonych bali, bądź łodziami różnych rozmiarów. Po Wiśle pływały nawet dość spore statki, tzw. szkuty,

wyposażone w maszt i żagiel, które mogły wykonywać także krótkie podróże morskie. Zasadniczą siłą napędową

jednostek rzecznych były jednak wiosła. Tylko część łodzi wracała w górę rzeki. Prostsze modele oraz tratwy były

rozbierane i sprzedawane jako drewno. Czas spławu Wisłą wynosił zwykle kilka tygodni, a powrót w górę rzeki

nawet kilkanaście.

Handel międzynarodowy Rzeczpospolitej w XVI wieku odbywał się głównie drogą morską. Najważniejszym

portem był Gdańsk, przez który przechodziło 75-80 % całej wymiany z krajami zamorskimi. Znacznie mniejsze

znaczenie dla handlu Rzeczpospolitej miały port w Elblągu i leżące poza granicami kraju Królewiec i Szczecin.

OBIEG INFORMACJI

W pierwszych latach XVI wieku w Krakowie i

Gdańsku zaczęły powstawać oficyny drukarskie

nastawione na masową produkcję książek. Dużą rolę

w rozwoju drukarstwa odegrała reformacja, która

pierwsza doceniła propagandowe znaczenie druku.

W drugiej połowie XVI wieku na terenie

Rzeczpospolitej i jej krajów lennych działało 55 oficyn

wydawniczych w 24 miejscowościach. Szacuje się, że

w ciągu tego stulecia łączny nakład opublikowanych

przez nie książek wyniósł ok. 4 miliony egzemplarzy.

Oprócz książek wydawano także tak zwane gazety

ulotne, czyli jednorazowe, krótkie druki informujące o

różnych wydarzeniach. Warto odnotować, że już w

1513 roku wydano pierwszy druk w języku polskim -

"Raj duszny" w przekładzie Biernata z Lublina.

W większych miastach działały przedsiębiorstwa

księgarskie oferujące zarówno druki polskie, jak i

sprowadzane z zagranicy. Znacznie też wzrosła liczba

księgozbiorów prywatnych. Biblioteki przedstawicieli miejskich elit intelektualnych

liczyły około 100 tomów, ale zdarzało się, że i parę razy więcej. Bardzo bogaty księgozbiór króla Zygmunta

Augusta obejmował ok. 4 tysięcy pozycji.

W XVI wieku nastąpił także znaczący rozwój pisanego języka polskiego. W pewnej mierze przyczyniła się do

tego działalność językoznawcza: opracowanie wyczerpującego słownika łacińsko-polskiego przez Jana

Mączyńskiego (1564) i pierwszej gramatyki języka polskiego (Piotr Sartorius, 1568). Największe znaczenie miał

tu jednak rozkwit literatury polskiej, która wytworzyła nowożytną normę poprawności językowej i funkcjonalną

ortografię.

W końcu XVI wieku obok głównego obiegu słowa drukowanego pojawił się nurt skierowany do warstw gorzej

wykształconych, nieuczestniczących w intelektualnym życiu kraju. Druki skierowane do odbiorcy z niższych

warstw społecznych były publikowane jak najtańszym kosztem, niewielkie objętościowo, przeznaczone do

sprzedaży na targach lub jarmarkach. Poruszały kwestie zrozumiałe dla niewykształconych umysłów, często

operowały humorem lub dosadnym językiem. Ich treść rozpowszechniano także dzięki głośnemu czytaniu - w ten

sposób teksty drukowane zaczęły docierać do analfabetów.

W okresie odrodzenia i reformacji wielkie znaczenie zaczęto przywiązywać również do kunsztu oratorskiego.

Zarówno protestanci jak i katolicy za główne narzędzie propagowania wiary uznali żywe słowo. Wierni

przynajmniej raz w tygodniu wysłuchiwali kazania, które dla wielu z nich było podstawowym źródłem wiedzy o

świecie. Słynni kaznodzieje potrafili przemawiać przez kilka godzin bez znudzenia słuchaczy. Przeciwnie - ich

kazania wywoływały żywiołowe reakcje. Ceniono także świeckich oratorów, którzy potrafili wygłosić długie,

zajmujące mowy okolicznościowe.

Duże znaczenia dla usprawnienia obiegu informacji miało powstanie poczty. W 1558 król Zygmunt August

powołał Pocztę Królestwa Polskiego, przewożącą zarówno przesyłki, jak i ludzi. Pierwsze połączenie prowadziło

z Krakowa przez Wiedeń i Graz do Wenecji. Trasę tę przesyłki miały pokonywać nie dłużej niż 10 dni, natomiast

z Krakowa do Wilna przez Warszawę - w ciągu 7 dni. Stopniowo rozwijano też połączenia pomiędzy innymi

miastami Rzeczpospolitej.

UBIÓR

Na tle dość jednolitej mody

średniowiecznej ubiory męskie w

szesnastowiecznej

Rzeczpospolitej były bardzo

różnorodne. Już od początku

stulecia wyodrębniają się dwa ich

zasadnicze typy. Po pierwsze -

strój inspirowany modą

zachodnioeuropejską,

początkowo włoską, później

hiszpańską i niemiecką. Drugi typ czerpał ze wzorów wschodnich za

pośrednictwem mody węgierskiej i litewsko-ruskiej.

Strój męski oparty na modzie zachodniej składał się z sajanu, czyli

dopasowanego kaftanu, rozklinowanego od pasa w dół. Później pod wpływem

mody hiszpańsko-niemieckiej sajan został zastąpiony przez tzw. wams - kaftan

obcisły i wywatowany w taki sposób, by podkreślał modną aktualnie linię sylwetki. Do tego noszono pończochy i

spodnie - krótkie, bufiaste, lub dłuższe, sięgające do kolan. Charakterystyczna dla stroju hiszpańskiego była

biała kreza z cienkiego płótna ułożona wokół szyi. Głowę przykrywano filcowym beretem lub kapeluszem. Jako

okrycie wierzchnie noszono różne rodzaje płaszczy, najczęściej luźne szuby podbite futrem.

Ubiór inspirowany modą wschodnią inaczej kształtował sylwetkę mężczyzny. Strój miał być długi, dość luźny,

powłóczysty, podkreślający dostojeństwo jego użytkownika. Moda ta wykształciła wiele rodzajów okryć, które

miały wkrótce wytworzyć narodowy strój polski. W XVI wieku ubiór taki składał się z koszuli, kaftana spodniego i

wierzchniego, oraz okrycia zewnętrznego (istniały różne typy, takie jak hazuka, giermak, czy delia). Do tego

zakładano portki i wysokie buty, a na głowę wysoką futrzaną czapkę.

Odzież kobieca w mniejszym stopniu niż

męska podlegała wpływom zagranicznej

mody. Co prawda wąska grupa kobiet na

dworze, część najzamożniejszych

szlachcianek i miejskich patrycjuszek śledziła

nowinki mody włoskiej czy francuskiej, lecz

zasadniczo występowały dwa podstawowe

typy strojów kobiecych. Pierwszy to barwne

suknie o dość wymyślnym i zmieniającym się

kroju. Drugi zaś to prostsze, zwykle

dwuczęściowe ubiory odsłaniające kołnierz i

rękawy koszuli. W obydwu przypadkach spódnice sięgały ziemi, czasem

rozszerzane były za pomocą wszytych w nie specjalnych obręczy, tak zwanych

fortugałów. Kobiece okrycia wierzchnie przypominały natomiast formą męskie

szuby.

Pod wpływem mody zachodniej elegantki nosiły różne typy beretów czy

toczków, jednak większość kobiet używała tzw. podwik. Podwiką nazywano białą

lub żółtawą chustkę, która osłaniała głowę i szyję ukazując jedynie twarz.

Dopiero na podwikę zakładano właściwe nakrycie głowy - futrzany kołpak.

Bielizna osobista, zarówno kobieca jak i męska, obejmowała przede wszystkim koszule. Kobiety pod

właściwym ubraniem nosiły także płócienne lub barchanowe spódnice, zaś mężczyźni - płócienne gacie.

Pończochy nosili głównie mężczyźni do strojów zachodnioeuropejskich, które odkrywały łydki. Do wysokich

butów stopy owijano onucami. Powoli zaczęła rozpowszechniać się bielizna nocna - koszule, szlafmyce, czepki.

Pojawiły się także chusteczki do nosa.

Opisane powyżej główne tendencje w modzie męskiej i kobiecej odnoszą się głównie do szlachty, środowiska

dworskiego i bogatszych mieszczan. Jednak także uboższe warstwy społeczne w ramach swych możliwości

finansowych starały się realizować któryś z aktualnych modeli ubioru. Mieszkańcy utrzymującego ożywione

kontakty zagraniczne Gdańska nosili chętnie stroje zachodnie - holenderskie lub niemieckie. Mieszczanie Lwowa

bardzo szybko przyswoili sobie ubiór inspirowany wzorami wschodnimi. Oczywiście nie wszystkich było stać na

kryzy z drogich koronek czy delie podbite szlachetnym futrem, ale zachowywali ogólną formę modelowego

ubioru. Nawet chłopi, którzy przeważnie sami zaspokajali swoje potrzeby odzieżowe, ulegali wpływom

szlacheckiego stroju narodowego kompletując ubiory odświętne.

UBIÓR

Galeria

HIGIENA I ZDROWIE

Renesansowy stosunek do ciała zmienił także obyczaje higieniczne.

Zaczęto bardziej dbać o wygląd zewnętrzny i estetykę, jednocześnie zaś

ogólne wzbogacenie społeczeństwa pozwoliło na lepszy dostęp do wody,

środków czyszczących, urządzeń kąpielowych.

W XVI wieku w wielu miastach polskich zbudowano sieci

wodociągowe. Oblicza się, że w latach 1500-1650 ponad 60 miast w

Rzeczpospolitej korzystało z wodociągów, chociaż przez jakiś czas.

Najwięcej było ich w Małopolsce, prawdopodobnie dlatego, że na terenach

podgórskich można było wykorzystać w nich naturalne warunki terenowe,

podczas gdy na nizinach trzeba było budować kosztowne urządzenia

mechaniczne do podnoszenia wody. Dbano również o właściwą lokalizację

ujęć wody - np. w Poznaniu w 1521 roku zdecydowano się sprowadzać ją z jeziora odległego o 7,5 km.

Rury wodociągowe wciąż wykonywano głównie z drewna, tylko na łączeniach i łukach stosując fragmenty

żelazne lub ołowiane. Wodę doprowadzano do studni ustawionych w miejscach publicznych, czasem na

podwórka, a wyjątkowo tylko do mieszkań. Jak wynika ze skarg mieszkańców, ilość dostarczanej wody była

często niedostateczna, a konserwacja urządzeń kosztowna.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: