3
Dziedzictwo duchowe świętych Karmelu
Cztery wieki Karmelitów Bosych w Polsce (1605–2005)
Praca zbiorowa pod red. Andrzeja Ruszały OCD
Wydawnictwo Karmelitów Bosych
Kraków 2005
Ks. Jan Machniak
Zainteresowanie mistyką św. Jana od Krzyża zrodziło się u Karola Wojtyły jużw czasie II wojny światowej, około 1940 roku, pod wpływem osobistego kontaktuz Janem Tyranowskim (1900–1947)[1], krawcem z zawodu, tercjarzem karmelitańskim, który zachęcił młodego studenta do lektury dzieł Mistyka hiszpańskiego. Jako student teologii w tajnym seminarium, mieszczącym się w pałacu biskupim, kleryk Wojtyła przygotował w roku 1943 niewielkie opracowanie na temat doktryny św. Jana od Krzyża, które konsultował z o. Bernardem Smyrakiem, pracującym wówczas nad przekładem pism Doktora Karmelu[2]. W czasie studiów na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, w roku akademickim 1944/1945 przedstawił na seminarium z teologii dogmatycznej u ks. prof. Ignacego Różyckiego pracę zatytułowaną Wiara u św. Jana od Krzyża[3], a w następnym roku czytał na dwunastu kolejnych seminariach pracę pt. Analiza wiary według św. Jana od Krzyża. Wiara jako środek do zjednoczenia z Bogiem[4].
Kolejny etap badań doktryny mistycznej św. Jana od Krzyża przezks. Karola Wojtyłę wyznaczają studia doktoranckie na Papieskim Uniwersytecie św. Tomasza w Rzymie – Angelicum (1946–1948). Zostały one uwieńczone rozprawą doktorską pt. Doctrina de fide apud S. Joannem a Cruce napisaną pod kierunkiem wybitnego znawcy pism Mistyka hiszpańskiego o. Reginalda Garrigou-Lagrange’a OP[5]. Egzamin doktorski miał miejsce 14 czerwca 1948 roku,a obrona rozprawy odbyła się 19 czerwca 1948 z wynikiem summa cum laude.Ks. Karol Wojtyła nie wydał jednak w Rzymie swojej pracy doktorskiej i po powrocie do Krakowa jeszcze raz podjął staranie o uzyskanie tytułu doktora.
24 listopada 1948 roku ks. Karol Wojtyła przedstawił na Wydziale Teologicznym UJ pracę magisterską pt. Pojęcie środka zjednoczenia duszy z Bogiemw nauce św. Jana od Krzyża, napisaną pod kierunkiem ks. prof. Ignacego Różyckiego i zdał egzamin rigorosum[6]. Następnie obronił rozprawę doktorską pt. Doctrina de fide apud S. Joannem de Cruce (16 XII 1948), na podstawie której otrzymał tytuł doktora teologii na Wydziale Teologicznym UJ.
Wraz z likwidacją Wydziału Teologicznego UJ, zaginęła krakowska wersja pracy doktorskiej. W Archiwum PAT w Krakowie zachował się jedynie rękopis pracy magisterskiej ks. Karola Wojtyły. Dziś dostępna jest natomiast wersja rozprawy doktorskiej, jaka została przedstawiona na Angelicum w Rzymie z uwagami o. prof. Garrigou-Lagrange’a OP, przetłumaczona na język polski pt. Zagadnienie wiary w dziełach św. Jana od Krzyża[7]. Archiwum Ośrodka Dokumentacjii Studium Pontyfikatu Jana Pawła II w Rzymie posiada również notatki, jakie sporządzał Karol Wojtyła, będąc uczestnikiem seminarium z teologii dogmatyczneju ks. prof. Ignacego Różyckiego w roku akademickim 1945/1946 na temat św. Jana od Krzyża.
Przemyślenia ks. Karola Wojtyły na temat doktryny mistycznej św. Jana od Krzyża były wielokrotnie publikowane w postaci artykułów. Streszczenie rozprawy doktorskiej zostało opublikowane w karmelitańskim czasopiśmie „El Monte Carmelo” pt. La doctrina de la fe en San Juan de la Cruz. Tesis doctoral presentada y defendida en la Facultad Teologica del Angelicum de Roma[8]. Syntezę doktoratu publikował autor w polskich czasopismach teologicznych: Questio de fide apud S. Joannem a Cruce[9] oraz Zagadnienie wiary w dziełach św. Jana od Krzyża[10]. Kulminacyjnym momentem refleksji nad dziełami i doktryną św. Jana od Krzyża był artykuł pt. O humanizmie św. Jana od Krzyża[11]. Autor wyszedłw nim poza problematykę wiary, podejmując temat podmiotowego aspektu w doświadczeniu mistycznym. W 1990 roku zostało opublikowane tłumaczenie na język polski doktoratu pt. Zagadnienie wiary w dziełach św. Jana od Krzyża.
Kolejne publikacje ukazują dojrzewanie myśli ks. Karola Wojtyły na temat Mistyka hiszpańskiego i jego doktryny dotyczącej zjednoczenia człowiekaz Bogiem. Szczególnym zagadnieniem, którym interesuje się ks. Wojtyła, jest problem wiary przeżywany od strony daru Bożego jako cnota teologalna oraz od strony podmiotu przeżywającego. Przedmiotowy i podmiotowy sposób ujmowania wiary stanowi o specyfice refleksji naszego autora.
Św. Jan od Krzyża jawi się w opracowaniach ks. Karola Wojtyły[12] jako autor mistyczny, który nie tylko omawia sprawy ascezy chrześcijańskiej, modlitwy, medytacji, środków do zjednoczenia z Bogiem i stany mistyczne, ale podejmuje rozważania teoretyczne na temat samego środka zjednoczenia, jakim jest wiara. Współcześni św. Janowi od Krzyża – św. Teresa z Awili, Franciszek de Osuna, Bernardyn de Laredo, Ludwik z Granady, Melchior de Cano – zajmowali się raczej opisem zjawisk związanych z modlitwą wewnętrzną. Temat wiary jako środka zjednoczenia wydaje się, że był w tamtych czasach bardzo ważny, ponieważw XVI wieku w Hiszpanii działały sekty fałszywych mistyków, jak Alumbrados, które ukazywały błędne pojęcie życia wewnętrznego.
Główny teolog alumbradów, Juan de Valdes, będący pod wpływem neoplatońskiej mistyki panteistycznej twierdził, że dusza ludzka po osiągnięciu pewnego stanu doskonałości może zawsze oglądać Boga, niezależnie od swojego postępowania. W takim zjednoczeniu dusza traci swoją tożsamość i całkowicie zatapia się w Bogu, stanowiąc z Nim całkowitą jedność. Fałszywi mistycy wyciągali stąd wniosek, że dusza tak zjednoczona z Bogiem nie może ani dobrze czyni, ani grzeszyć[13]. Ks. Karol Wojtyła, prezentując te poglądy, zwraca uwagę na to, że przeakcentowanie modlitwy myślnej prowadziło do zwalniania się ze spełniania zwykłych obowiązków duchowych.
Innym zagrożeniem dla duchowości chrześcijańskiej, jakie zauważyłw swojej pracy ks. Wojtyła, był pogląd o boskości rozumu czynnego (łac. Intellectus activus), zaszczepiony na gruncie hiszpańskim przez mistykę arabską z XII wieku[14]. Jednostka posiada rozum bierny, który jednoczy się w kontemplacjiz „rozumem czynnym” Boga i w ten sposób osiąga widzenie istoty Bożej. Myślenie takie prowadziło do akcentowania nadzwyczajnych przeżyć mistycznych – wizji, bilokacji, stygmatów.
Św. Jan od Krzyża jest przedstawiany – w opracowaniu ks. Karola Wojtyły – jako wybitny mistyk o szerokich horyzontach teologicznych, obeznanyz poglądami św. Augustyna i św. Tomasza, dobrze zorientowany w tak zwanej „mistyce ciemności”, którą rozwijał Pseudo-Dionizy Areopagita, a której początki sięgają Filona z Aleksandrii, Orygenesa i Grzegorza z Nyssy. Doktor Karmelu zapoznał się z tym nurtem mistyki dzięki teologom nadreńskim, jak Mistrz Eckhart, Jan Tauler, bł. Henryk Suzo, przyjmując od nich pojęcie „ciemnej kontemplacji”, w której dusza otwiera się na działanie Boga. Zgodnie z poglądami tych mistyków, człowiek w sobie odkrywa obraz Boga i na drodze całkowitej negacji dochodzi do zjednoczenia z Nim, które ostatecznie dopełnione zostanie w niebie. Zjednoczenie to dokonuje się z „samą istotą Bożą” i prowadzi do całkowitego zanurzenia w Bogu, w Jego działaniu. Doktor mistyczny, według ks. Karola Wojtyły, podejmuje ten problem zjednoczenia człowieka z Bogiem, wskazując na wiarę jako środek zjednoczenia.
Problem środka zjednoczenia duszy z Bogiem, według ks. Karola Wojtyły, jest rozwijany przez św. Jana od Krzyża w jego pierwszym traktacie Droga na Górę Karmel, który jest poświęcony środkom zjednoczenia[15]. Autor pracy magisterskiej proponuje przeanalizowanie najpierw, jakie są środki zjednoczenia z Bogiem, a następnie przedstawienie samego pojęcia środka. Idąc za św. Janem od Krzyża, twierdzi, że są trzy środki zjednoczenia: wiara, nadzieja i miłość, które dają szansę doświadczenia Boga w zjednoczeniu. Wszystkie inne, jak modlitwa, medytacja, o tyle są środkami zjednoczenia, o ile zawierają w sobie trzy cnoty teologalne.
Autor pracy magisterskiej stwierdza, że pojęcie środka zjednoczeniaw Drodze na Górę Karmel najczęściej odnosi się do wiary. Św. Jan od Krzyża używa różnych określeń, które łączą się z pojęciem środka: „cudowny środek” (DGK II, 2, 1), „środek bezpośredni” (DGK II, tytuł), „środek właściwy i stosowny” (DGK II, 8,1), „środek bezpośredni i współmierny” (DGK II, 9, tytuł), „środek właściwy” (legitimo; DGK II, 30, 5). W ostatnim wyrażeniu chodzi, jak zauważa ks. Karol Wojtyła, o środek, który daje prawo do zjednoczenia. Wszystkie określenia – „bezpośredni” – „współmierny” – „właściwy” – „przystosowany”– „uprawniony” – akcentują prawdę, że wiara jest środkiem najbardziej odpowiednim do zjednoczenia człowieka z Bogiem. Św. Jan od Krzyża szuka „środka współmiernego” (proporcinado), który zawiera współmierność w stosunku do celu, to znaczy ma sobie coś z celu, do którego zmierza, czyli z Boga. Aby środek był współmierny z celem, musi według Doktora Karmelu, posiadać pewną zgodność (conveniencia) z celem i podobieństwo (semejanza). Obrazem środka współmiernego jest ciepło, które jest potrzebne, aby drewno stało się ogniem.
Analiza pojęcia „środek” i przymiotników, których używa św. Jan od Krzyża, pozwala ks. Karolowi Wojtyle stwierdzić, że środkiem współmiernym jest taki środek, któremu z natury przysługują te właściwości, dzięki którym może doprowadzić człowieka do Boga. Jest to zatem taki byt, który ma w sobie pewne podobieństwo z Bogiem, dzięki któremu zdolny jest zjednoczyć człowieka z Bogiem: „Krótko: środek współmierny jest to taki byt, który ze swej natury wystarcza do osiągnięcia przy jego pomocy – celu”[16].
Środkiem takim nie jest żadne stworzenie, ponieważ nie ma w nim żadnego podobieństwa do Boga: „między Bogiem a stworzeniami żaden nie zachodzi stosunek ani żadne podobieństwo istotowe, raczej przedział, jaki istnieje między Jego Boską istotą a ich istotą, jest nieskończony”[17]. Św. Jan od Krzyża stwierdza, że stworzenia noszą w sobie pewien ślad Boga, zależnie od stopnia doskonałości swojego bytu. Brak im jednak podobieństwa istotowego: istnieje wielka różnica między tym, czym Bóg jest w sobie, między Istotą Boga, a tym, czym są stworzenia. Stąd żadne stworzenie nie może być środkiem zjednoczenia z Bogiem.
Według ks. Karola Wojtyły, św. Jan od Krzyża określa istotę środka zjednoczenia z Bogiem. Istota tego środka polega na istotowym podobieństwie (semejanza esencial) do Boga, to znaczy, że ta sama istota jest obecna zarównow Bogu, jak i w środku zjednoczenia.
Analizując pojęcie środka zjednoczenia duszy z Bogiem, ks. Karol Wojtyła określa również, na czym polega zjednoczenie człowieka z Bogiem. Najpierw Doktor Karmelu wprowadza rozróżnienie między zjednoczeniem przyrodzonym (naturalnym) i nadprzyrodzonym[18]. Zjednoczenie przyrodzone, nazywane również „substancjalnym” albo „istotowym”, zachodzi miedzy Bogiem a każdym stworzeniem, dla którego On jest Stwórcą. Bóg przebywa substancjalnie w każdym człowieku, podtrzymując go przy życiu. Zjednoczenie nadprzyrodzone, określane również pojęciem „zjednoczenie podobieństwa”, polega na tym, że Bóg udziela człowiekowi bytu nadprzyrodzonego w postaci łaski i miłości. Dlatego nie wszystkie dusze posiadają zjednoczenie nadprzyrodzone z Bogiem. Miarą nadprzyrodzonego udzielania się Boga człowiekowi jest miłość, która jest zdolna doprowadzić do przekształcenia (transfomación) człowieka w Boga i pełnego zjednoczeniaz Nim. Przekształcenie to dokonuje się na płaszczyźnie woli i polega na takim działaniu, że człowiek zawsze pełni wolę Boga.
Przekształcenie człowieka w Boga wyjaśnia św. Jan od Krzyża na przykładzie przenikania promienia światła przez szybę. Promień ściśle łączy się z szybą, chociaż zawsze pozostaje zachowana różnica między nimi. Podobnie Bóg przenika całkowicie człowieka, choć ciągle pozostaje różnica między Stwórcą a stworzeniem[19]. Przykład ten według ks. Karola Wojtyły zawiera całą teologię zjednoczenia człowieka z Bogiem. Człowiek, który oczyszcza się ze swoich brudów przez miłość, zostaje stopniowo przekształcony w Boga, chociaż zawsze zachowuje swoją tożsamość. Zjednoczenie dokonuje się w ten sposób, że Bóg udziela stopniowo swojego bytu nadprzyrodzonego, jak promień udziela swego światła szybie. Człowiek przeniknięty przez Boga uczestniczy w jego Bycie (transformación participante): „To jednak zjednoczenie, to przekształcenie przez uczestnictwow niczym nie narusza tej rzeczowej różnicy, jaka zachodzi między jej bytema Bytem Bożym. Bierze w siebie przez łaskę i miłość w pewien sposób (przez uczestnictwo) Istotę Boga, Bóstwo – to, czym Bóg jest Sam w Sobie i przez co różni się od wszystkiego, co nie jest Nim”[20]. Zjednoczenie to daje człowiekowi udział w życiu Boga.
Zjednoczenie człowieka z Bogiem polega na przekształceniu przez uczestnictwo w życiu Boga. Środek współmierny zjednoczenia z Bogiem musi więc posiadać podobieństwo istotowe z Bogiem. Zjednoczenie dokonuje się przez uczestnictwo, dlatego na pojęcie środka zjednoczenia z Bogiem, składają się – według ks. Karola Wojtyły – dwa zasadnicze pierwiastki: podobieństwo istotowez Bogiem oraz uczestnictwo w Istocie Bożej[21]. Ważną rolę w zjednoczeniu odgrywa sam podmiot zjednoczenia – człowiek, który przez cnoty teologalne zbliża się do Boga. Człowiek dodaje do pojęcia zjednoczenia pewien pierwiastek psychologiczny, szczególny rodzaj uczestnictwa.
Wiara, jak zauważył ks. Karol Wojtyła w swojej rozprawie doktorskiej, posiada istotowe podobieństwo do Boga, dlatego jest zdolna zjednoczyć człowieka z Bogiem w zjednoczeniu łaski. Podmiotem wiary jest rozum, porównywany przezśw. Jana od Krzyża do świecznika. Świeca – wiara jaśnieje na świeczniku, to znaczy w rozumie[22]. Ks. Karol Wojtyła proponuje definicję wiary ze względu na jej funkcję w procesie zjednoczenia z Bogiem: „W tym znaczeniu wiara odnosi się do rozumu jako cnota lub jakaś siła pracująca w jej wnętrzu, przenikając jej naturę i stopniowo pozbawiając ją tego, co przyrodzone, ożywiając tym, co nadprzyrodzone, z wolna oddzielając ją od tego, co stworzone, i jednocząc jąz Bogiem”[23]. Funkcją wiary jest więc jednoczenie rozumu z Bogiem.
Wiara, rozumiana przez św. Jana od Krzyża zgodnie z tomistycznym ujęciem jako habitus (cnota, zdolność, sprawność), jest analizowana przez ks. K. Wojtyłę w Doctrina de fide apud S. Joannem a Cruce jako rodzaj bytu, który pochodzi od Boga. Wiara jako cnota (hiszp. virtud, habito) jest nie tylko funkcją czy działaniem człowieka, lecz bytem, który ma swoje zakorzenienie w Bogu. Dla człowieka jest ona wewnętrzną sprawnością, a więc podstawą jego działania[24]. Autor rozprawy stara się ukazać jej bytową naturę, to znaczy jak ona faktycznie istniejei jak daje się poznać po swoich skutkach.
Punktem wyjścia analizy wiary dla ks. Karola Wojtyły jest stwierdzenieśw. Jana od Krzyża, że wiara jest „środkiem do zjednoczenia z Bogiem” (DGK II, 8, 1). Prawdę tę udowadnia autor doktoratu, odwołując się do kolejnych pojęć teologicznych, które podkreślają wymiar metafizyczny wiary. Wiara jako „środek” zjednoczenia duszy z Bogiem pojawia się w dwu pierwszych traktatach teologicznych Mistrza Karmelu: Droga na Górę Karmel i Noc ciemna. Jest ona tam określana jako „środek zjednoczenia” („La fe es medio para unir al Alma con Dios”; DGK II 8, 1), „środek przedziwny” (medio admirable; DGK II 2, 1), „środek bezpośredni” (medio proximo; DGK II, 8), „środek właściwy” (medio propio; DGK II 8, 1), „środek współmierny” (medio proporcionado; DGK II 9, 1), „środkiem istotnym” (...
Gosiak61