3

Dziedzictwo duchowe świętych Karmelu

Cztery wieki Karmelitów Bosych w Polsce (1605–2005)

Praca zbiorowa pod red. Andrzeja Ruszały OCD

Wydawnictwo Karmelitów Bosych

Kraków 2005

Ks. Jan Machniak

Doświadczenie wiary
w doktrynie mistycznej św. Jana od Krzyża
w recepcji ks. Karola Wojtyły

Zainteresowanie mistyką św. Jana od Krzyża zrodziło się u Karola Wojtyły już
w czasie II wojny światowej, około 1940 roku, pod wpływem osobistego kontaktu
z Janem Tyranowskim (1900–1947)[1], krawcem z zawodu, tercjarzem karmelitań­skim, który zachęcił młodego studenta do lektury dzieł Mistyka hiszpańskiego. Jako student teologii w tajnym seminarium, mieszczącym się w pałacu biskupim, kleryk Wojtyła przygotował w roku 1943 niewielkie opracowanie na temat dok­tryny św. Jana od Krzyża, które konsultował z o. Bernardem Smyrakiem, pracu­jącym wówczas nad przekładem pism Doktora Karmelu[2]. W czasie studiów na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, w roku akademickim 1944/1945 przedstawił na seminarium z teologii dogmatycznej u ks. prof. Igna­cego Różyckiego pracę zatytułowaną Wiara u św. Jana od Krzyża[3], a w następ­nym roku czytał na dwunastu kolejnych seminariach pracę pt. Analiza wiary według św. Jana od Krzyża. Wiara jako środek do zjednoczenia z Bogiem[4].

Kolejny etap badań doktryny mistycznej św. Jana od Krzyża przez
ks. Karola Wojtyłę wyznaczają studia doktoranckie na Papieskim Uniwersytecie św. Tomasza w Rzymie – Angelicum (1946–1948). Zostały one uwieńczone roz­prawą doktorską pt. Doctrina de fide apud S. Joannem a Cruce napisaną pod kierunkiem wybitnego znawcy pism Mistyka hiszpańskiego o. Reginalda Garri­gou-Lagrange’a OP[5]. Egzamin doktorski miał miejsce 14 czerwca 1948 roku,
a obrona rozprawy odbyła się 19 czerwca 1948 z wynikiem summa cum laude.
Ks. Karol Wojtyła nie wydał jednak w Rzymie swojej pracy doktorskiej i po powrocie do Krakowa jeszcze raz podjął staranie o uzyskanie tytułu doktora.

24 listopada 1948 roku ks. Karol Wojtyła przedstawił na Wydziale Teolo­gicznym UJ pracę magisterską pt. Pojęcie środka zjednoczenia duszy z Bogiem
w nauce św. Jana od Krzyża, napisaną pod kierunkiem ks. prof. Ignacego Różyc­kiego i zdał egzamin rigorosum[6]. Następnie obronił rozprawę doktorską pt. Doctrina de fide apud S. Joannem de Cruce (16 XII 1948), na podstawie której otrzymał tytuł doktora teologii na Wydziale Teologicznym UJ.

Wraz z likwidacją Wydziału Teologicznego UJ, zaginęła krakowska wer­sja pracy doktorskiej. W Archiwum PAT w Krakowie zachował się jedynie ręko­pis pracy magisterskiej ks. Karola Wojtyły. Dziś dostępna jest natomiast wersja rozprawy doktorskiej, jaka została przedstawiona na Angelicum w Rzymie z uwa­gami o. prof. Garrigou-Lagrange’a OP, przetłumaczona na język polski pt. Zagad­nienie wiary w dziełach św. Jana od Krzyża[7]. Archiwum Ośrodka Dokumentacji
i Studium Pontyfikatu Jana Pawła II w Rzymie posiada również notatki, jakie spo­rządzał Karol Wojtyła, będąc uczestnikiem seminarium z teologii dogmatycznej
u ks. prof. Ignacego Różyckiego w roku akademickim 1945/1946 na temat św. Ja­na od Krzyża.

Przemyślenia ks. Karola Wojtyły na temat doktryny mistycznej św. Jana od Krzyża były wielokrotnie publikowane w postaci artykułów. Streszczenie roz­prawy doktorskiej zostało opublikowane w karmelitańskim czasopiśmie „El Monte Carmelo” pt. La doctrina de la fe en San Juan de la Cruz. Tesis doctoral presen­tada y defendida en la Facultad Teologica del Angelicum de Roma[8]. Syntezę doktoratu publikował autor w polskich czasopismach teologicznych: Questio de fide apud S. Joannem a Cruce[9] oraz Zagadnienie wiary w dziełach św. Jana od Krzyża[10]. Kulminacyjnym momentem refleksji nad dziełami i doktryną św. Jana od Krzyża był artykuł pt. O humanizmie św. Jana od Krzyża[11]. Autor wyszedł
w nim poza problematykę wiary, podejmując temat podmiotowego aspektu w do­świadczeniu mistycznym. W 1990 roku zostało opublikowane tłumaczenie na język polski doktoratu pt. Zagadnienie wiary w dziełach św. Jana od Krzyża.

Kolejne publikacje ukazują dojrzewanie myśli ks. Karola Wojtyły na te­mat Mistyka hiszpańskiego i jego doktryny dotyczącej zjednoczenia człowieka
z Bogiem. Szczególnym zagadnieniem, którym interesuje się ks. Wojtyła, jest problem wiary przeżywany od strony daru Bożego jako cnota teologalna oraz od strony podmiotu przeżywającego. Przedmiotowy i podmiotowy sposób ujmowa­nia wiary stanowi o specyfice refleksji naszego autora.

1. Zainteresowanie św. Janem od Krzyża

Św. Jan od Krzyża jawi się w opracowaniach ks. Karola Wojtyły[12] jako autor mistyczny, który nie tylko omawia sprawy ascezy chrześcijańskiej, modlitwy, medytacji, środków do zjednoczenia z Bogiem i stany mistyczne, ale podejmuje rozważania teoretyczne na temat samego środka zjednoczenia, jakim jest wiara. Współcześni św. Janowi od Krzyża – św. Teresa z Awili, Franciszek de Osuna, Bernardyn de Laredo, Ludwik z Granady, Melchior de Cano – zajmowali się ra­czej opisem zjawisk związanych z modlitwą wewnętrzną. Temat wiary jako środka zjednoczenia wydaje się, że był w tamtych czasach bardzo ważny, ponie­waż
w XVI wieku w Hiszpanii działały sekty fałszywych mistyków, jak Alum­brados, które ukazywały błędne pojęcie życia wewnętrznego.

Główny teolog alumbradów, Juan de Valdes, będący pod wpływem neo­platońskiej mistyki panteistycznej twierdził, że dusza ludzka po osiągnięciu pew­nego stanu doskonałości może zawsze oglądać Boga, niezależnie od swojego postępowania. W takim zjednoczeniu dusza traci swoją tożsamość i całkowicie zatapia się w Bogu, stanowiąc z Nim całkowitą jedność. Fałszywi mistycy wy­ciągali stąd wniosek, że dusza tak zjednoczona z Bogiem nie może ani dobrze czyni, ani grzeszyć[13]. Ks. Karol Wojtyła, prezentując te poglądy, zwraca uwagę na to, że przeakcentowanie modlitwy myślnej prowadziło do zwalniania się ze spełniania zwykłych obowiązków duchowych.

Innym zagrożeniem dla duchowości chrześcijańskiej, jakie zauważył
w swojej pracy ks. Wojtyła, był pogląd o boskości rozumu czynnego (łac. Intel­lectus activus), zaszczepiony na gruncie hiszpańskim przez mistykę arabską z XII wieku[14]. Jednostka posiada rozum bierny, który jednoczy się w kontemplacji
z „rozumem czynnym” Boga i w ten sposób osiąga widzenie istoty Bożej. My­śle­nie takie prowadziło do akcentowania nadzwyczajnych przeżyć mistycznych – wizji, bilokacji, stygmatów.

Św. Jan od Krzyża jest przedstawiany – w opracowaniu ks. Karola Woj­tyły – jako wybitny mistyk o szerokich horyzontach teologicznych, obeznany
z poglądami św. Augustyna i św. Tomasza, dobrze zorientowany w tak zwanej „mistyce ciemności”, którą rozwijał Pseudo-Dionizy Areopagita, a której począt­ki sięgają Filona z Aleksandrii, Orygenesa i Grzegorza z Nyssy. Doktor Karmelu zapoznał się z tym nurtem mistyki dzięki teologom nadreńskim,  jak Mistrz Eck­hart, Jan Tauler, bł. Henryk Suzo, przyjmując od nich pojęcie „ciemnej kontem­placji”, w której dusza otwiera się na działanie Boga. Zgodnie z poglądami tych mistyków, człowiek w sobie odkrywa obraz Boga i na drodze całkowitej negacji dochodzi do zjednoczenia z Nim, które ostatecznie dopełnione zostanie w niebie. Zjednoczenie to dokonuje się z „samą istotą Bożą” i prowadzi do całkowitego zanurzenia w Bogu, w Jego działaniu. Doktor mistyczny, według ks. Karola Wojtyły, podejmuje ten problem zjednoczenia człowieka z Bogiem, wskazując na wiarę jako środek zjednoczenia.

2. Pojęcie środka do zjednoczenia z Bogiem

Problem środka zjednoczenia duszy z Bogiem, według ks. Karola Wojtyły, jest rozwijany przez św. Jana od Krzyża w jego pierwszym traktacie Droga na Górę Karmel, który jest poświęcony środkom zjednoczenia[15]. Autor pracy magister­skiej proponuje przeanalizowanie najpierw, jakie są środki zjednoczenia z Bo­giem, a następnie przedstawienie samego pojęcia środka. Idąc za św. Janem od Krzyża, twierdzi, że są trzy środki zjednoczenia: wiara, nadzieja i miłość, które dają szansę doświadczenia Boga w zjednoczeniu. Wszystkie inne, jak modlitwa, medytacja, o tyle są środkami zjednoczenia, o ile zawierają w sobie trzy cnoty teologalne.

Autor pracy magisterskiej stwierdza, że pojęcie środka zjednoczenia
w Drodze na Górę Karmel najczęściej odnosi się do wiary. Św. Jan od Krzyża używa różnych określeń, które łączą się z pojęciem środka: „cudowny środek” (DGK II, 2, 1), „środek bezpośredni” (DGK II, tytuł), „środek właściwy i sto­sowny” (DGK II, 8,1), „środek bezpośredni i współmierny” (DGK II, 9, tytuł), „środek właściwy” (legitimo; DGK II, 30, 5). W ostatnim wyrażeniu chodzi, jak zauważa ks. Karol Wojtyła, o środek, który daje prawo do zjednoczenia. Wszyst­kie określenia – „bezpośredni” – „współmierny” – „właściwy” – „przystosowany”
– „uprawniony” – akcentują prawdę, że wiara jest środkiem najbardziej odpo­wiednim do zjednoczenia człowieka z Bogiem. Św. Jan od Krzyża szuka „środka współmiernego” (proporcinado), który zawiera współmierność w stosunku do celu, to znaczy ma sobie coś z celu, do którego zmierza, czyli z Boga. Aby środek był współmierny z celem, musi według Doktora Karmelu, posiadać pewną zgodność (conveniencia) z celem i podobieństwo (semejanza). Obrazem środka współmiernego jest ciepło, które jest potrzebne, aby drewno stało się ogniem.

Analiza pojęcia „środek” i przymiotników, których używa św. Jan od Krzyża, pozwala ks. Karolowi Wojtyle stwierdzić, że środkiem współmiernym jest taki środek, któremu z natury przysługują te właściwości, dzięki którym mo­że doprowadzić człowieka do Boga. Jest to zatem taki byt, który ma w sobie pewne podobieństwo z Bogiem, dzięki któremu zdolny jest zjednoczyć człowie­ka z Bogiem: „Krótko: środek współmierny jest to taki byt, który ze swej natury wystarcza do osiągnięcia przy jego pomocy – celu”[16].

Środkiem takim nie jest żadne stworzenie, ponieważ nie ma w nim żad­nego podobieństwa do Boga: „między Bogiem a stworzeniami żaden nie zachodzi stosunek ani żadne podobieństwo istotowe, raczej przedział, jaki istnieje między Jego Boską istotą a ich istotą, jest nieskończony”[17]. Św. Jan od Krzyża stwierdza, że stworzenia noszą w sobie pewien ślad Boga, zależnie od stopnia doskonałości swojego bytu. Brak im jednak podobieństwa istotowego: istnieje wielka różnica między tym, czym Bóg jest w sobie, między Istotą Boga, a tym, czym są stwo­rzenia. Stąd żadne stworzenie nie może być środkiem zjednoczenia z Bogiem.

Według ks. Karola Wojtyły, św. Jan od Krzyża określa istotę środka zjed­noczenia z Bogiem. Istota tego środka polega na istotowym podobieństwie (semejanza esencial) do Boga, to znaczy, że ta sama istota jest obecna zarówno
w Bogu, jak i w środku zjednoczenia.

3. Pojęcia zjednoczenia duszy z Bogiem

Analizując pojęcie środka zjednoczenia duszy z Bogiem, ks. Karol Wojtyła okre­śla również, na czym polega zjednoczenie człowieka z Bogiem. Najpierw Doktor Karmelu wprowadza rozróżnienie między zjednoczeniem przyrodzonym (natu­ralnym) i nadprzyrodzonym[18]. Zjednoczenie przyrodzone, nazywane również „substancjalnym” albo „istotowym”, zachodzi miedzy Bogiem a każdym stwo­rzeniem, dla którego On jest Stwórcą. Bóg przebywa substancjalnie w każdym człowieku, podtrzymując go przy życiu. Zjednoczenie nadprzyrodzone, określane również pojęciem „zjednoczenie podobieństwa”, polega na tym, że Bóg udziela człowiekowi bytu nadprzyrodzonego w postaci łaski i miłości. Dlatego nie wszyst­kie dusze posiadają zjednoczenie nadprzyrodzone z Bogiem. Miarą nadprzy­ro­dzo­nego udzielania się Boga człowiekowi jest miłość, która jest zdolna doprowadzić do przekształcenia (transfomación) człowieka w Boga i pełnego zjednoczenia
z Nim. Przekształcenie to dokonuje się na płaszczyźnie woli i polega na takim działaniu, że człowiek zawsze pełni wolę Boga.

Przekształcenie człowieka w Boga wyjaśnia św. Jan od Krzyża na przy­kła­dzie przenikania promienia światła przez szybę. Promień ściśle łączy się z szybą, chociaż zawsze pozostaje zachowana różnica między nimi. Podobnie Bóg przenika całkowicie człowieka, choć ciągle pozostaje różnica między Stwórcą a stworze­niem[19]. Przykład ten według ks. Karola Wojtyły zawiera całą teologię zjednocze­nia człowieka z Bogiem. Człowiek, który oczyszcza się ze swoich brudów przez miłość, zostaje stopniowo przekształcony w Boga, chociaż zawsze zachowuje swo­ją tożsamość. Zjednoczenie dokonuje się w ten sposób, że Bóg udziela stop­niowo swojego bytu nadprzyrodzonego, jak promień udziela swego światła szybie. Człowiek przeniknięty przez Boga uczestniczy w jego Bycie (transformación participante): „To jednak zjednoczenie, to przekształcenie przez uczestnictwo
w niczym nie narusza tej rzeczowej różnicy, jaka zachodzi między jej bytem
a Bytem Bożym. Bierze w siebie przez łaskę i miłość w pewien sposób (przez uczestnictwo) Istotę Boga, Bóstwo – to, czym Bóg jest Sam w Sobie i przez co różni się od wszystkiego, co nie jest Nim”[20]. Zjednoczenie to daje człowiekowi udział w życiu Boga.

Zjednoczenie człowieka z Bogiem polega na przekształceniu przez uczest­nictwo w życiu Boga. Środek współmierny zjednoczenia z Bogiem musi więc posiadać podobieństwo istotowe z Bogiem. Zjednoczenie dokonuje się przez uczestnictwo, dlatego na pojęcie środka zjednoczenia z Bogiem, składają się – według ks. Karola Wojtyły – dwa zasadnicze pierwiastki: podobieństwo istotowe
z Bogiem oraz uczestnictwo w Istocie Bożej[21]. Ważną rolę w zjednoczeniu od­grywa sam podmiot zjednoczenia – człowiek, który przez cnoty teologalne zbliża się do Boga. Człowiek dodaje do pojęcia zjednoczenia pewien pierwiastek psy­chologiczny, szczególny rodzaj uczestnictwa.

4. Wiara środkiem zjednoczenia

Wiara, jak zauważył ks. Karol Wojtyła w swojej rozprawie doktorskiej, posiada istotowe podobieństwo do Boga, dlatego jest zdolna zjednoczyć człowieka z Bo­giem w zjednoczeniu łaski. Podmiotem wiary jest rozum, porównywany przez
św. Jana od Krzyża do świecznika. Świeca – wiara jaśnieje na świeczniku, to znaczy w rozumie[22]. Ks. Karol Wojtyła proponuje definicję wiary ze względu na jej funkcję w procesie zjednoczenia z Bogiem: „W tym znaczeniu wiara odnosi się do rozumu jako cnota lub jakaś siła pracująca w jej wnętrzu, przenikając jej naturę i stopniowo pozbawiając ją tego, co przyrodzone, ożywiając tym, co nad­przyrodzone, z wolna oddzielając ją od tego, co stworzone, i jednocząc ją
z Bo­giem”[23]. Funkcją wiary jest więc jednoczenie rozumu z Bogiem.

Wiara, rozumiana przez św. Jana od Krzyża zgodnie z tomistycznym uję­ciem jako habitus (cnota, zdolność, sprawność), jest analizowana przez ks. K. Woj­tyłę w Doctrina de fide apud S. Joannem a Cruce jako rodzaj bytu, który pochodzi od Boga. Wiara jako cnota (hiszp. virtud, habito) jest nie tylko funkcją czy dzia­łaniem człowieka, lecz bytem, który ma swoje zakorzenienie w Bogu. Dla czło­wieka jest ona wewnętrzną sprawnością, a więc podstawą jego działania[24]. Autor rozprawy stara się ukazać jej bytową naturę, to znaczy jak ona faktycznie istnieje
i jak daje się poznać po swoich skutkach.

Punktem wyjścia analizy wiary dla ks. Karola Wojtyły jest stwierdzenie
św. Jana od Krzyża, że wiara jest „środkiem do zjednoczenia z Bogiem” (DGK II, 8, 1). Prawdę tę udowadnia autor doktoratu, odwołując się do kolejnych pojęć teologicznych, które podkreślają wymiar metafizyczny wiary. Wiara jako „śro­dek” zjednoczenia duszy z Bogiem pojawia się w dwu pierwszych traktatach teolo­gicznych Mistrza Karmelu: Droga na Górę Karmel i Noc ciemna. Jest ona tam określana jako „środek zjednoczenia” („La fe es medio para unir al Alma con Dios”; DGK II 8, 1), „środek przedziwny” (medio admirable; DGK II 2, 1), „śro­dek bezpośredni” (medio proximo; DGK II, 8), „środek właściwy” (medio pro­pio; DGK II 8, 1), „środek współmierny” (medio proporcionado; DGK II 9, 1), „środkiem istotnym” (...