Zdolności poznawcze dzieci.doc

   Zdolności poznawcze dzieci w młodszym wieku szkolnym

"Procesem poznawczym nazywać będziemy taki zespół aktywnych czynności psychicznych, dzięki którym człowiek poszerzy zasób wiedzy o otaczającym świecie i o sobie samym"[1].

Procesy poznawcze dzieci w młodszym wieku szkolnym charakte­ryzuje dynamiczny rozwój, dokonujący się w kierunku wyodrę­bnienia i usamodzielnienia czynności umysłowych. Doniosłe zmiany zachodzą między innymi w myśleniu dziecka.

Myślenie jest najwyżej zorganizowaną i złożoną czynno­ścią poznawczą. W końcu okresu przedszkolnego osiąga ono znaczny poziom rozwoju. Zmniejsza się zależność myślenia od bezpośredniej sytuacji i rozwija postać myślenia oglądowo-obrazowego, opartego na wyobrażeniach.

Jedno z podstawowych przeobrażeń, jakiemu ulega myśle­nie w okresie między 7 a 11 rokiem życia, polega na tym, że staje się ono samodzielną wewnętrzną czynnością poznawczą, operującą pojęciami, realizowaną w słowach i przebiegającą zgodnie z zasadami logiki. Ta nowa postać myślenia zwana jest myśleniem słowno-logicznym. Rozwój myślenia w tym kierunku dokonuje się stopniowo, na drodze interioryzacji czynności zewnętrznych opartych na spostrzeżeniach lub na wyobrażeniach przedmiotów oraz na drodze przekształcania się tych czynności w operacje myślowe.

"W kształtowaniu się myślenia u dzieci w młodszym wieku szkolnym można wyróżnić dwie fazy. Dzieci młodsze od 7 do 9 lat interesują się przede wszystkim światem rzeczy, a nie światem idei i pojęć, ich orientacja w rzeczywistości jest oparta na bezpośrednim działaniu, na kontakcie zmysłowym z poznawanymi przedmiotami. Ich doświadczenie jest już dość bogate, lecz odnosi się w głównej mierze do konkretnych i jednostkowych faktów i zdarzeń. W drugiej fazie młodszego wieku szkolnego, w okresie od 9 do 11 lat, obserwujemy rozwój nowych właściwości procesów myślowych. „Dziecko interesuje się przedmiotami i zdarzeniami z szerszego kręgu dostępnego mu środowiska przyrodniczego i społecznego"[2].

  J.Piaget mówi, iż "...w omawianym okresie myślenie staje się samodzielną i wewnętrzną czynnością poznawczą, operującą pojęciami, symbolami słowno-logicznymi, uogólnieniami przybie­rającymi postać abstrakcji. Jest to proces uwewnętrznienia czynności i obrazów zewnętrznych, które dzięki analizie, syntezie, uogólnianiu, konkretyzacji, porównywaniu i generalizacji przekształcają się w pojęciowe symbole słowne posiadające odwracalny charakter"[3].

Omawiany proces rozwoju myślenia staje się podstawą skutecznej nauki szkolnej, wywierający coraz istotniejszy wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka,

W procesie uczenia się i rozwoju twórczej postawy dużą rolę odgrywa wyobraźnia. Jest ona podstawowym warunkiem przyswajania takich dziedzin, które nie mają odpowiednika w konkretach dostępnych w doświadczeniu dziecka i wymagają wykroczenia poza konkretne sytuacje. Oprócz tego pozwala ona budować dziecku świat własnych marzeń, projektować świat przyszłości dla siebie i innych.

Już od najmłodszych lat dziecko gromadzi także wiele spostrzeżeń. Lata szkolne rozszerzają ich zakres i precyzują je. Szkoła zaczyna kierować spostrzeganiem, nastawia je nie tylko na dokładne spostrzeganie, ale i na systematyczną, pla­nową obserwację przedmiotów i zjawisk.

W okresie tym, jak mówi S.Szuman, "rozwija się nie tylko spostrzeganie dziecka, ale i jego spostrzegawczość. Ta osta­tnia polega na dążeniu do zauważenia i wyodrębnienia w mate­riale danym w spostrzeganiu momentów i szczegółów, które dotąd uchodziły uwagi, na zdolności znajdowania i odkrywania nowych momentów i faktów. Spostrzegawczość polega więc na odkrywczej czynności umysłu”[4] .

U dzieci rozpoczynających naukę szkolną rozwój spostrze­gania idzie w parze z rozwojem zdolności do wyodrębniania poszczególnych cech spostrzeganych przedmiotów i do uogólniania tych cech. W pierwszym roku nauczania spostrzeganie dzieci osiąga znaczny stopień rozwoju. Nabiera charakteru czynności celowej. Dzieci różnicują i uogólniają cechy przedmiotów, prawidłowo spostrzegają obrazy, kontury, schematy, rysunki przedmiotów. Dalszy rozwój spostrzegania łączy się nierozer­walnie z nauką szkolną i rozwojem uwagi, która powinna być z tego punktu widzenia specjalnie kształcona i kierowana.

W procesie uczenia się dziecko nie tylko słyszy, ale także słucha, nie tylko widzi, ale patrzy i przygląda się. W ten sposób przyswaja sobie i zapamiętuje podawany materiał w toku nastawionej na określony cel obserwacji. Rozwój umie­jętności obserwowania polega na tym, że spostrzeżenia coraz bardziej uwalniają się od potrzeby rozbicia dziecku zadania na kilka oddzielnych wycinków. Dzieci uczą się obserwować całościowo, wysłuchiwać wyjaśnień w całości i później działać zgodnie z nimi.

Rozwój spostrzegawczości i umiejętności obserwowania polega także na tym, że dzieciom przygotowanym do obserwacji określonych przedmiotów zaczyna wystarczać słowny opis tego, co będzie przedmiotem i celem ich spostrzeżeń i obserwacji. Przestają czuć potrzebę ilustracji, popierania każdego wyjaśnienia słownego pokazem konkretu.

Zjawiska spostrzegania nie można oddzielić od zjawiska uwagi.  S .Szuman  po dokonaniu  analiz licznych ujęć i definicji   tego zjawiska stwierdził iż "...uwaga jest takim stanem i poziomem aktywności nerwowej w korze mózgowej, który przy­gotowuje, a następnie podtrzymuje sprawną pracę organizmu w zakresie jego poznawczej i celowej działalności w otacza­jącym świecie"[5]. Uwzględniając nierozerwalność uwagi ze wszystkimi czynnościami psychicznymi, to jest spostrzeganiem, zapamiętywaniem, obserwacją, myśleniem można stwierdzić, że jest ona nieodłączna i nierozerwalna w pracy szkolnej dziecka,. Uwaga dzieci w wieku wczesnoszkolnym rozwija się i kształtuje pod wpływem nauki szkolnej, stając się coraz bardziej zdolną do koncentracji, trwałości i przerzutnośoi. Pojemność uwagi zwiększa się, gdy podany materiał jest zrozumiały, ma wyraźną formę i warunki obserwacji są sprzyjające, to znaczy, gdy obserwacja oparta jest na konkretnym pokazie, a przedmioty są dobrze oświetlone i znajdują się w niewielkiej odległości od dziecka.

Uświadomienie uczniom znaczenia uwagi w pracy szkolnej jest jednym z pierwszych zadań nauczyciela w początkach pracy z dziećmi.

Uwaga dzieci aktywizuje się, gdy uwzględnimy i wykorzystamy w procesie nauczania ich zainteresowania, będziemy wiązać nowy materiał z dawnymi wiadomościami, nawykami i doświadczeniami. Monotonia lekcji sprzyja odwracaniu uwagi lub całkowitemu jej zanikowi do czasu zjawienia się bardziej pobudzających bodźców. 

J, P. Pawłów stwierdza, że "jest rzeczą powszechnie znaną, iż słabe i jednostajne bodźce czynią ludzi apatycznymi i ospa­łymi, a niektórych wprost usypiają"[6]. Nie wszystko jednak w mobilizowaniu i rozwijaniu uwagi zależy od organizacji procesu nauczania. Ważnym czynnikiem jest własna aktywność dziecka. Uwaga uczniów nasila się, staje się trwalsza, kiedy przejawiają aktywność, zainteresowanie i umieją podejmować wysiłki w pracy szkolnej.

Okres pierwszych lat nauczania charakteryzuje się także dużym tempem rozwoju pamięci. Dzięki niej dziecko zdobywa wiedzę i różne nawyki, uczy się słów i ich znaczenia, uczy się mówić i myśleć. Pamięć umożliwia intelektualny rozwój człowieka. Z istotą procesu pamięci i jego prawami należy się liczyć przy przekazywaniu dzieciom wiedzy oraz przy organizowaniu ich nauki i pracy. Trzeba pamiętać, że zależy . ona od ćwiczenia jej funkcji w nauce szkolnej. U dzieci w młodszym wieku szkolnym może rozwijać się pamięć natychmia­stowa, jeżeli nauczyciel ciągle bazuje na powtarzaniu świeżego materiału, lub odroczona, gdy nauczyciel systematycznie sięga do wiedzy wcześniej przyswojonej.

Jeżeli nauczyciel sprawdza jedynie reprodukcyjne przyswajanie treści, wówczas rozwija się pamięć mechaniczna, jeżeli wymaga zapamiętywania treści ze zrozumieniem, rozwija pamięć logiczną. Tego rodzaju zróżnicowanie typów i właściwości pamięci narzuca nauczycielowi konieczność organizowania takich zajęć lekcyjnych, aby można było ćwiczyć, a także wykorzystywać ową różnorodność i bogactwo poznawcze dzieci. 

W wieku wczesnoszkolnym jakościowe zmiany w rozwoju pamięci wiążą się z przeobrażeniem takich cech pamięci jak pojemność, trwałość pamięci, szybkość zapamiętywania mechanicznego i logicznego. Procesy te są często połączone z wysiłkiem i wymagają niejednokrotnie przezwyciężenia trudności, samo­dzielności, samokontroli, opanowania i poczucia obowiązku. Dzięki rozwojowi wyżej wymienionych cech nauczyciel pracujący przez trzy kolejne lata z tą samą klasą zauważa olbrzymi postęp w procesie kumulowania wiedzy, umiejętności i nawyków

Należy jednocześnie podkreślić, iż dziecko łatwiej i trwałej zapamiętuje to, co chce zapamiętać, co je interesuje, co jest dla niego przyjemne.  Silna motywacja jest niezwykle ważnym czynnikiem dla rozwoju pamięci ucznia i jego efektywnego uczenia się.