Bunsch Karol - Powiesci Piastowskie 13 - Powrotna droga.pdf - Bunsch Karol- powieść. PIASTOWSKIE - teaw123

BUNSCH KAROL

POWROTNA DROGA

POWIEŚCI PIASTOWSKIE 11

Z wieży kościoła Najświętszej Panny sandomierski kasztelan,

Piotr z Krępy, patrzył na rozległy u stóp wzgórza kraj. Pogod-

ny dzień zimowy miał się ku wieczorowi, w miarę jak słońce

chyliło się, błękitnawe cienie pełzły na wschód, a śnieżny całun mie-

nić się zaczął różowymi odblaskami. Szło na zmianę, trzaskający

mróz sfolgował, na zachodnim niebie wstawała srzeżoga, w którą za-

nurzając się słońce czerwieniało, potem przeświecał już tylko mie-

dziany, spłaszczony krążek i wreszcie rozmazał się w tumanie. Krótki

dzień styczniowy skończył się, barwy zgasły i niebo poszarzało. Wi-

doczność malała szybko. Stojący obok kasztelana brat jego, Zby-

gniew, trącił go, mówiąc:

-Pójdźmy! Niczego nie wypatrzym. Stamtąd odsiecz nic przyjdzie.

Nie odwracając się, Piotr odparł z goryczą:

Znikąd. Wstydliwy pod Sieradz pociągnął, by napaść łęczyckiego

Kazka odeprzeć. Jeno na to stać Piastowiców, by między sobą się wa-

dzić o ochłapy rozerwanego królestwa, nie by je bronić od postronne-

go wroga. Od sześci niedziel sami dzierżym brzemię najazdu.

Może książę na węgierskie posiłki czekają, w sile się nie czując -

wtrącił Zbygniew. - Jeśli Bela zięcia nie wspomoże, jemu z kolei Ta-

tarzyn na gardło nastąpi.

-1 Węgrom zadość czasu było. Ninie choćby nadeszli, nie przepra-

wią się. Słysz! Lody pękają.

Przeciągłe trzaski biegające po białej płaszczyźnie Wisły potwier-

dziły jego słowa, ciemniejsze plamy na niej zwiastowały, że wezbrana

woda dźwiga lodową skorupę. Gdy skruszy ją w krę, przeprawa - już

teraz niebezpieczna - stanie się niemożliwa. Zbygniew westchnął:

Aby pocieplało. Nieraz zda mi się, że śpik zamarzł mi w kościach.

Zmarznięte ścierwo końskie przez gardziel przełazić nic chce...

Nie chce? Aby jeno starczyło. Kończy się już.

Tedy czemużeś onego bojara odprawił, który swobodne wyjście

nam zapewniał? - z wymówką rzucił Zbygniew.

Czemu? Bo to jeno podstęp. Mamli ginąć, to chcę z mieczem

w ręku, jako rodzic nasz pod Chmielnikiem.

Skąd wiesz, że podstęp? Ruscy kniazie z musu Tatarzyna posiłku-

ją, nie jemu sprzyjają. Nie buntuje się to Ruś przeciwko pogańskiemu

uciskowi?

Buntuje się prosty naród, gdy wydzierżyć nie może zdzierstwa

chańskich baskaków 1 . A kniazie do Berke Seraju jeżdżą po jarłyk 2 -

na kniażenie z chańskiej łaski, to i dbać o nią muszą. Nie wierzę im.

Tedy na co liczysz?

-Rzeknij: liczyłem, iże Tatarzyn, wyniszczywszy kraj kędy okiem

sięgnąć, jeńca i łupu nabrawszy, sam odejdzie, gdy głodno mu być

zacznie.

A ninie?

Na nic; ni na Boże zmiłowanie.

Zaległo ciężkie milczenie. Po dłuższej chwili przerwał je Zbygniew:

-Coś ci przed się zamyślać winieneś. Nie będziemże czekać, aż

z łaknienia i mrozu nikt ręki nie dźwignie ku obronie, by nas wyrze-

zano iście jako bydło...

-Praweś! Tedy ty wybieraj, bom ja niezdolny: wyżenąć z grodu

wszystko, co bronią nie władnie...

W gorętwie to chyba mówisz - zakrzyknął Zbygniew, Piotr jed-

nak ciągnął:

Tatarzyn, jeńca nabrawszy, raniej odejdzie, by mu się jasyr nie

zmamił...

Tfu! - splunął Zbygniew - przepomniałeś, iże tu jest mój syna-

czek i dziewuszka. Ich żywotem lubo niewolą swoje chcesz zapłacić?

Nie mniemałem, iżeś tchórzem podszyty.

Nie za ich żywot swój chcę kupować - gniewnie odciął Piotr. -

Nie o żywot stoję, jeno o gród. Jako rzekłem, tobie dam wybór i porę-

kę, iże nie serca mi niedostawa: kto oręż udźwignąć zdolen, z grodu

wypadnie, by się w lasy przebić. Niesporo ujdzie, ale jeśli nie gród, to

choć co żywej siły ocaleje, by w polu opór dać najazdowi.

Baskaków - wielkorządców w podległych Tatarom okręgach o ludności

osiadłej.

Jarłyk - pisemne rozporządzenie chana.

Ja pierwszy nie pójdę za tobą i nikt, co serce ma w piersi, swoich

bezbronnych na rzeź i łup poganom nie ostawi.

Tedy masz wybór. Słów szkoda.

Jakoż długo milczeli. Wreszcie Zbygniew podjął:

Nie ufasz ruskim kniaziom. A gdy w tym, co słali, jedyna nadzie-

ja? Cóże nas gorszego poścignąć może niźli śmierć! A tu dzień każdy

to piekło.

Iście. Szatanów Bóg zesłał na ziem za grzechy nasze.

Wskazał na postacie uwijające się na zgliszczach spalonego miasta,

dokoła ognisk oblężniczego obozu, których czerwony blask nasilał się

w miarę zapadającej ciemności.

- Spieszno im kończyć - ciągnął - by ich w powrotnej drodze odli-

ga 1 nie chwyciła.

Zbygniew odetchnął, po czym odezwał się niepewnie:

-Może wydzierżym. Odliga nadchodzi, przedwiośnie wczesne bę-

dzie...

Kasztelan parsknął gorzkim śmiechem:

Wżdy luty przed nami, do przedwiośnia daleko. Jeśli wyżenicm

z grodu, co do broni niezdatne, wydzierżym jedną, dwie niedziele.

A jeśli nie wyżeniem? - szeptem zapytał Zbygniew.

Sam sobie odrzeknij. Tym ci czyściec od piekła różny, że nadzieja

w nim żywię.

Nie było o czym mówić, a i patrzeć nie było na co, bo noc zapadała,

niebo zaciągało się tumanem, jakby je popiołem przysypał, że nie

przeświecała żadna gwiazda, jeno blask ognisk wrogiego obozu pier-

ścieniem świateł okalał milczący i ciemny gród. Tu nie płonęło ni

jedno ognisko, ostatni raz obrońcy zagrzali się i spożyli ciepłą strawę,

gdy strzały tatarskie zaopatrzone w ogniste kwacze zapaliły sklecone,

z czego się jeno dało, budy, w których schronienia przed mrozem

szukała rzesza uchodźców ze zdobytego, płonącego miasta. Teraz

niewiasty z dziećmi, chorzy i ranni dach nad głową znaleźli

w wypalonym wnętrzu kościoła i w szczupłych zabudowaniach grodu.

1 Odliga-odwilż.

Zdrowi pod gołym, nielitościwym niebem czekali na chorobę lub ra-

nę, która pozwoli im schronić się pod dachem, lub na śmierć, by po-

większyć stertę zwłok składanych na cmentarzu pod północną ścianą

kościoła, gdyż sił nie stało kopać mogił w zamarzniętej na kamień

ziemi. Sterta rosła z każdym dniem. Tatarzy wprawdzie od dłuższego

czasu poniechali uderzeń, które stratami przypłacili, bo przyrodą

i sztuką obronny gród trudno było dobyć. Pewni już byli widocznie,

że przepełniony ponad miarę, bez walki w swoją moc dostaną. Teraz

jednak śmierć rozpoczęła żniwo wśród dzieci krwawą biegunką, która

i z dojrzałych wysysała resztę sił, do wszystkich nędz dodając brud

i zaduch. Gród cały cuchnął jak rozkładający się trup, w zamkniętych

pomieszczeniach zatykało oddech w piersiach. Toteż Piotr i Zby-

gniew, zszedłszy z wieży, długo stali w drzwiach zakrystii, nim prze-

mogli się, by wejść do kościoła.

Osmalone, pozbawione sprzętów wnętrze oświetlała tylko oliwna

lampka, płonąca przed monstrancją na kamiennym ołtarzu. Klęczał

przed nią Sadok, przeor klasztoru Dominikanów spalonego w czasie

zdobywania miasta. Spokojnym, wyraźnym głosem intonował litanię,

a odpowiadało mu kilkunastu mnichów. Jednostajne ich wtórowanie

zdało się wprowadzać jakiś ład w zmieszany, ponury gwar panujący

w kościele, postękiwania i jęki chorych i rannych, chrapanie konają-

cych, kwilenie dzieci i płacz niewiast... „Matko miłosierdzia!", „Na-

dziejo nasza!" Sadok zdał się wołać kogoś dalekiego, ale w głosie

jego brzmiała wiara, że zostanie usłyszany, i wiara ta jakby udzielała

się, bo zmieszany gwar przycichał, a tu i ówdzie zawtórowały głosy

z ciemnych kątów kościoła, chwiejne, przerywane łkaniem.

Kasztelan Piotr szepnął jednak do siebie: „ni miłosierdzia, ni na-

dziei"... Odporny na głód i mróz, bezsenność i trudy, czuł, że łamie

się pod brzemieniem odpowiedzialności, jaką za straszne, z każdym

dniem gorsze położenie zrzucano na niego; rycerstwo wprost słowa-

mi, prosty lud ponurym milczeniem. Nawet płacz niewiast zdał się

wyrzucać mu, że nie przyjął ofiarowanego w zamian za gołe życie

wyjścia z grodu, zostawiając go wraz z całym mieniem na łup poganom.

Wyrostkiem był przed osiemnastu laty w czasie pierwszego tatar-

skiego najazdu, ale tego doświadczenia starczyło mu: choćby ruscy

kniazie w dobrej wierze doradzali mu ukorzyć się przed Burondajem,

Tatarzyn wiary nie dotrzyma. A gdyby nawet pozwolił odejść, dokąd

z niewiastami i dziećmi zajdą zimową porą, bez spyży, w splądrowa-

nym i wypalonym jak okiem sięgnąć kraju - o ile ich nie wytnie lub

nie pobierze w jasyr pierwszy napotkany zagon tatarski. Piotr przeraź-

liwie jasno zdawał sobie sprawę, że to, co rzekł bratu, jest prawdą.

Ale rozumiał też, że zrozpaczeni chcą widzieć nadzieję poza wałami

grodu. W duchu zapewne każdy, kto jeno na nogach ustać wydoli,

spodziewa się, że właśnie jemu uda się wymknąć powszechnej zagła-

dzie. Jak tonący po głowach towarzyszy usiłuje wydobyć się na po-

wierzchnię, nie dbając, że pogrąża ich w toń, tak zdatni do wyjścia nic

myśleli o tym, że tych, którzy nie zdołają iść o własnych siłach, trzeba

by w grodzie poniechać na niechybną a okrutną śmierć. Piotr miał

jeszcze przed oczyma najeżone strzałami zwłoki jeńców, bo niezdat-

nych do drogi Tatarzy oddawali swym wyrostkom, by się na nich za-

prawiali w strzelaniu. By zbyć się nagabywań o poddanie grodu,

których już znieść nie mógł, kasztelan godzinami marzł na wieży pod

pozorem, że wypatruje nadejścia odsieczy, czym podtrzymywał upa-

dającą wraz z siłami karność. Ale ni pozoru, ni karności dłużej utrzy-

mać się nie da. Niemniej przed nocą trzeba obejść gród i wyznaczyć

straże; kasztelan jednak nie odchodził. Czekał, aż przeor Sadok ukoń-

czy modły, by z nim pomówić. Obecność jedynego w całym grodzie

człowieka, który w strasznym położeniu potrafi zachować spokój

i utrzymać karność wśród podległych mu mnichów, pozwalała odprę-

żyć się choć na chwilę, a kasztelan czuł, że niewiele brak, by sam się

załamał.

Sadok jednak długo modlił się, a Piotr stał i patrzył na znany mu

widok, do którego trudno było nawyknąć. Chorzy i ranni leżeli poko-

tem na kamiennej posadzce, we własnych i cudzych odchodach. Ci,

którzy czuli się na siłach, by wyjść na pole, deptali po leżących

w ciżbie tak ciasno, że nie było nogi ^dżie -postawić. Przyciszony

gwar co chwila przerywał krzyk bólu, Tub przekleństwo, nikt nie miał

względu na drugiego. Ciężej niż zaduch wisiały nad zbitą gromadą

rozdrażnienie i niechęć granicząca z nienawiścią, a kasztelanowi zda-

ło się, że całe to brzemię spada na niego, jak gdyby on był sprawcą tej

nędzy, która sięgała już dna. Za dzień lub dwa będzie jeszcze zmu-

szony odmówić żywności tym wszystkim, którzy nie biorą udziału

w obronie. Wielkimi krokami zbliża się rozstrzygnięcie.

Czekając na Sadoka, przysiadł pod ścianą, i oparłszy się o nią,

przymknął oczy. Po przemarznięciu, w zaduchu, przy jednostajnym

szmerze litanii, ogarniała go senność, tak że chwilami tracił świado-

mość, gdzie się znajduje. Ocknął się, gdy ustały odgłosy modłów,

i powstał z westchnieniem, czekając na przeora, który tędy przecho-

dzić musiał do zakrystii.

Szedł z wolna, zatrzymując się i pochylając nad leżącymi. Także

inni mnisi rozeszli się po kościele, opatrując, jak się dało, rannych

i pełniąc inne posługi. Kasztelan pomyślał, że gdyby nie Sadokowa

drużyna, nie byłoby komu nawet wynieść zmarłych, a żywi potonęli-

by w gnoju. W ręku przeora czterdziestu ośmiu mnichów i bracisz-

ków, choć różnych wiekiem, pochodzeniem i narodowością,

stanowiło zwarty i karny oddział. Nawykli do postów i czuwania, nie

obarczeni trwogą o los rodzin ni zgryzotą z powodu utraty mienia,

czas mając podzielony między przepisane regułą modły i samarytań-

skie posługi, nie mieli go na jałowe rozmyślania nad strasznym poło-

żeniem. Toteż spokój wyróżniał zakonników od zrozpaczonej rzeszy,

tak jak ich białe habity odbijały od półmroku przepełnionego wnętrza

kościoła.

Przechodząc koło kasztelana, przeor rozpoznał go, a widząc

utkwione w siebie spojrzenie, zapytał:

- Mówić chcesz ze mną, bracie?

Piotr skinął głową i razem weszli do zakrystii, teraz służącej także

za skład żywności. Niewiele już jej było, prawie wyłącznie zamrożo-

ne mięso końskie, od którego ciągnął chłód, ale powietrze było tu

czyściejsze i kasztelan orzeźwiał. Milczał jednak. Nie oczekiwał od

przeora rady, bo wiedział, że jej nie otrzyma, chciał jedynie potwier-

dzenia, którego nie znalazł nawet u własnego brata, że słusznie uczy-

nił, odrzucając warunki poddania. Nawykłymi do mrozu oczyma pa-

trzył na postać przeora, który siedział, głowę oparłszy na dłoni, skur-

czony i jakby zmalały. Milczał również. Kasztelanowi zdało się, że

Sadok zasnął. Nie spał jednak, bo po dłuższej chwili szepnął z wysił-

kiem:

-Słucham cię, bracie.

Teraz głos i postawa jego zdradzały znużenie. Piotr stracił nadzieję,

by choć tu znalazł oparcie. Wobec ludzi Sadok utrzymuje pozór spo-

koju i wiary w ocalenie, ale i on bliski jest załamania. Zapewne rów-

nież za złe poczytuje kasztelanowi, że odmówił wyjścia z grodu.

A jednak on właśnie winien lepiej niż ktokolwiek inny zrozumieć, że

przyspieszyłoby to jedynie zgubę powszechną.

Przeor podniósł głowę. Przez chwilę jakby się namyślał, nim zaczął:

- We dwu łacniej udźwignąć brzemię. Ile w mej mocy, pomogę ci.

Mów, bracie, jeśli ci to ulży.

Nagromadzona w Piotrze gorycz przelała się:

- We dwu dźwigać mamy to, co dźwigać winno całe chrześcijań-

stwo. Ja uczyniłem wszystko, by powierzony mi gród do obrony przy-

sposobić, ni trudu, ni mienia nie szczędząc. Po pierwszym najeździe

jasne się stało, że i jeno pospólny wysiłek odeprzeć wydoli tatarską

potęgę, i papież wyprawę krzyżową ogłosić przyrzekał. A cóżc sobór

w Lyonie uchwalił? Modły o odwrócenie tatarskiego najścia! Bogdaj

czy nieprawda, że to cesarz Berke Chana podjudził, bo się z papieżem

o właść swarzyli. Papież jeno Tatarzyna poruszył, korony dając Min-

dowemu i halickiemu Danielowi za przymierze przeciwko Berke

Chanowi. Zawiedziona Litwa do bałwochwalstwa wróciła i nas po

staremu niepokoi, Daniel, by się przed chanem sprawić, nas gnębić

mu pomaga, a Niemce patrzą na to, co się dzieje, jak zły sąsiad na

grad, co pada za miedzą, o korzyściach zamyślając, jakie z tego wy-

ciągnąć wydolą. Wiadomo, jak Rusi pomogli, gdy się z najściem

zmagała! Rycerskim zakonom z Opatowa i Zagościa takoż wiary bro-

nić niespieszno, łacniej im odpusty kupować, bo zasobni są. To nie

Kryst przekupniów wygnał z świątyni, to oni Jego wygnali!



Bunsch Karol - Powiesci Piastowskie 13 - Powrotna droga.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: