AG_dynamika.pdf

Antonina Grybosiowa

Dynamika zmian językowych o podłożu kulturowym

u progu XXI wieku (na materiale polskim)

Artykuł składa się z trzech części. W pierwszej omawia się zmiany w świadomości

mówiących, którzy decydują o kierunku i tempie procesów przekształcających strukturę

języka. W drugiej zwraca się uwagę na ważne tendencje w morfologii, składni oraz w

słownictwie. W trzeciej gromadzi się przykłady charakterystycznych przemian obyczaju

polskiego, z naciskiem nie tyle na ich ślady w języku, co na ustalanie się typu współczesnej

kultury polskiej.

W całym artykule opieram się na własnym materiale oraz przemyśleniach, których

wyniki publikowałam w ostatnim dziesięcioleciu. Poruszana przeze mnie problematyka

zajmuje wielu znanych badaczy. Gdyby jednak powoływać się za każdym razem na zbieżność

naszych obserwacji i wniosków, obciążyłoby się artykuł bibliografią i przypisami, w stopniu

utrudniającym percepcję. Omawiam więc tylko te zagadnienia, które poruszałam wcześniej

jako autorka, jedna z wielu interpretatorów zmian w polszczyźnie na przełomie wieku

XX i XXI.

Zmiany w świadomości mówiących

Najważniejszą z nich jest inny stosunek do języka ojczystego. Przestał on być

świętością narodową, której się broni przed zaborcą czy okupantem, którą się posługuje

zgodnie z normą ogólną, przekazywaną przez środowisko rodzinne, szkołę, literaturę piękną,

teatr itp. Norma ta, dość rygorystyczna, chroniła polszczyznę elitarną (styl wysoki).

Opanowanie jej w procesie uzupełniania szeregów jej nosicieli przez osoby wyzbywające się

gwary, wiejskiej czy miejskiej, było warunkiem sine qua non awansu społecznego i uzyskania

pożądanego statusu.

Po roku 1945 władanie polszczyzną ogólną mogło ten awans tylko utrudniać. Język

stał się orężem walki klas, walki wytoczonej także polszczyźnie elitarnej. W obiegu

publicznym, oficjalnym była i nowomowa i elementy cech dialektalnych od fonetycznych po

leksykalne. To rozchwianie i status polszczyzny zawieszonej między swojskością (genealogia

społeczna Polaków) a sztucznością, czyli drętwą mową, miały trwać znacznie dłużej niż sama

struktura społeczna, która je zrodziła.

Po roku 1989 jesteśmy nadal świadkami posługiwania się dwoma subkodami. Z jednej

strony polszczyzną potoczną, obfitującą w wulgaryzmy, epitety, ludową metaforykę,

odzwierciedlającą potoczny obraz świata. Przekracza ona, co jest niezwykle istotne, granice

kontaktu prywatnego, lokalnego, które się jej wyznaczało. Z drugiej strony władamy

polszczyzną oficjalną, medialną, gęstą od latynizmów, anglicyzmów, terminologii

technicznej, ekonomicznej. Co dzień media przynoszą przykłady neologizmów i

neosemantyzmów, metafor technicznych i militarnych. Ujednolicanie cywilizacji, które

potwierdza sądy Mac Luhana, uczyniły z nas globalnych wieśniaków poddawanych

wpływowi obu typów subkodu. Uczymy się jednocześnie rugać wulgarnie przeciwnika

politycznego jako nieroba, głupa, barana i balona oraz dywagować o inwestycjach, korupcji,

prywatyzowaniu, o filarach, mostach i kominach jako metaforach życia gospodarczego.

Odnowiła się także i spotężniała funkcja ludyczna polszczyzny. Tytuł programu

telewizyjnego Zabawy z językiem polskim najlepiej ilustruje tę tendencję. Językiem

ojczystym bawią się twórcy tytułów prasowych, pracownicy wszechpotężnej reklamy,

politycy w kampanii wyborczej czy w sejmie. Uprawiają oni gry językowe sensami,

konotacjami kulturowymi, aluzjami, dekonstrukcją, homonimią, np. ma Cyryl swoje metody

(aluzja do gazociągu z Rosji), Janie, świetnie się spisałeś! Ja–nie! Dębica (reklama opon),

Szyk i szok (o pokazie mody), nierządnica (osoba, które nie pracuje dla rządu). Działają w

myśl zasady rozśmieszyć oznacza zjednać sojusznika czy nabywcę. Cechą charakterystyczną

tej gry z odbiorcą jest także łamanie tabu, np. wprowadzanie aluzji erotycznych i w reklamie,

i w polityce.

Tę nową postawę stosunku do języka cechuje swoboda, inaczej luz . Wszystko jest

dozwolone, wszelkie normy i bariery można łamać. Zależność między wyborem środków

językowych a sytuacją, do której się je powinno dostosowywać, nie jest powszechnie

rozumiana i akceptowana. Rozpadają się po kolei kryteria poprawności językowej ustalane

mozolnie od wieku XIX (np. kryterium autorytetu autorskiego czy narodowe). W konkursie

na Mistrza Mowy Polskiej biorą udział osiemdziesięciolatkowie. Młodzież manifestuje

przynależność do różnych grup rówieśniczych w powszechnym lekceważeniem norm

językowo-kulturowych. Mówi ona slangiem przesyconym wulgaryzmami z polszczyzny

podwórkowej i kultury masowej (disco-polo) lub zapożyczeniami angielskimi, czerpanymi z

tekstów piosenek czy filmów. Zniknęła różnica między językiem dziewcząt i chłopców.

Dziewczęta wydają się niekiedy bardziej na luzie .

Podsumowując: polszczyzna współczesna staje się narzędziem walki i zabawy.

Postawę tę reprezentuje nie tylko młodzież, która buntuje się zawsze przeciw rygorom, a po

osiągnięciu dojrzałości bunt ten wygasa, ale także podziela ją pokolenie średnie (rodzice), a

sprzeciwia się jej tylko wymierające pokolenie dziadków.

Zmiany strukturalne

Słowotwórstwo

W języku mediów, tej najważniejszej dla polszczyzny współczesnej odmiany

wzorcowej, dochodzi do szybkich zmian w liczebności, produktywności wzorów

derywacyjnych. Widoczna jest nadal tendencja tworzenia derywatów przymiotnikowych z

sufiksem -owy , przy czym przewidywalność semantyczna wyrażeń z takim przymiotnikiem

stale maleje. Odkodowanie wymaga wiedzy o świecie, znajomość reguł słowotwórczych

niewiele pomaga, np. konkurencja autostradowa, zmowa cukrowa, usługi lobbyingowe,

działalność lawinowa, prawo powodziowe, offowy teatr (off Broadway). Derywację tego typu

wymusza składnia skondensowana, nominalna. Stary sufiks przymiotnikowy - ny pojawia się

przy podstawach obcych: narada decyzyjna, decyzje unijne, globalny żandarm (NATO).

Można to uznać za dowód specjalizacji konkurujących ze sobą w historii języka sufiksów - ny

i - owy . Nacisk składni działa i w tym względzie. Przymiotniki od obcych podstaw wypełniają

puste miejsca w siatkach relacji, wypierają przypadek – dopełniacz po derywatach

nominalnych.

Godna uwagi jest seryjność. Przekazany przez media wzór jest powielany w szybkim

tempie, por. falandyzacja prawa, macdonaldyzacja kultury, binladyzacja świata czy

olimpiada, uniwersjada, lepperiada. Są to formacje nieprzejrzyste semantycznie. I podstawa i

sufiks są obce, derywaty te nie są więc zrozumiałe i podzielne wyraźnie (dwuczłonowe) w

odbiorze niespecjalisty, a mimo to się mnożą. Właściwie można by je traktować jako środek

ludyczny, zabawę językiem, jako dodatkowy, pozaskładniowy (kondensacja treści) walor

pomnażania serii. Naśladownictwo staje się wartością, a nie dowodem słabego opanowania

bogactwa języka ojczystego. Trwa też nadal zbliżenie dwóch kategorii NA i NE (nomina

actionis i nomina essendi). NE tworzy się wprost od podstawy czasownikowej bez

uprzedniego pojawienia się w uzusie funkcjonującego przymiotnika. Najnowszego przykładu

dostarcza minister zdrowia, który twierdzi, że wzrośnie przeżywalność pacjentów. Dołączam

go (przykład) do serii: oglądalność, słuchalność, zapadalność , która od NA różni się tylko

sufiksem.

W kategorii NA zaczynają upowszechniać się na niekorzyść niekategorialnych

derywaty kategorialne bliskie regularnej fleksji, np. ocenienie (ocena), pracowanie (praca),

zgodzenie się (zgoda), sądzenie (sąd) itp. Są one wyraźnie niezgodne z dotychczasową normą

słowotwórczą, dłuższe, czyli nieekonomiczne, ale za to łatwe, jeśli idzie o prostotę reguły:

podstawa czasownikowa plus stale ten sam sufiks.

W najnowszym słowotwórstwie liczne są hybrydy, por. cyberprzestrzeń, cyber–Śląsk,

telezakupy, telewidownia, eurochłopi . Pierwszy człon, ucięty, staje się przedrostkiem, czy

quasi –przedrostkiem i generuje bardzo liczne, również seryjne derywaty. Takie

słowotwórstwo modyfikuje polskie reguły szyku, por. cyberprzestrzeń i przestrzeń

cybernetyczna . Przymiotnik relacyjny w języku polskim występuje w postpozycji, w

angielskim prepozycja decyduje o przymiotnikowości, szyk determinuje funkcję w zdaniu.

Ucięcia mogą iść bardzo daleko, por. cytat z angielskiego e-mail , w którym z

podstawy electronic zostało tylko e . W prasie polskiej czytamy już o e-gospodarce , można

więc prognozować uruchomienie serii. Polszczyzna ulega wpływowi słowotwórstwa języków

germańskich (angielskiego i niemieckiego) nie tylko co do szyku. Polska derywacja

rzeczowników dokonuje się głównie dzięki sufiksacji, w mniejszym stopniu dzięki prefiksacji

charakterystycznej dla zapożyczeń, np. antypowieść, supermocarstwo.

Odnotowujemy też selekcję formantów w kategorii NAg (nomen agentis). Rośnie

produktywność niektórych sufiksów, np. –owiec , co potwierdzają nowe derywaty grillowiec

<ten, który jest mistrzem w grillowaniu>, emailowiec <korzystający z poczty elektronicznej>,

beztelefonowiec <osoba bez telefonu stacjonarnego>.

Interesującym zjawiskiem jest derywacja od podstaw rodzimych przy pomocy

formantów obcych, np. załogant . Zarówno prefiksacja jak i sufiksacja obfitują w morfemy

obce. Przyczynę tego stanu upatruję w wzorowaniu się na języku w mediach. Z niego

pochodzą wzorcowe wyrazy obce, które w świadomości mówiących ulegają wtórnemu

podziałowi na podstawę i formant, funkcjonujący potem jako samodzielny wyznacznik

derywacji, np. petent, prominent słowotwórczo niepodzielne umacniają status morfemu –ent

jako formantu i uruchamiają serię typu decydent .

Słowotwórstwo jest tym działem morfologii, który z jednej strony dostarcza składni

środków kondensacji formalnej, z drugiej jest ściśle związany z słownictwem. Musi nadążać

za potrzebami nominacyjnymi mówiących. W obrębie słowotwórstwa powstają zatem nowe

typy złożeń, np. Kredyt Bank , Lucas Bank i cała seria nazw banków.

Można podsumować te uwagi stwierdzeniem, że współczesne słowotwórstwo polskie

podlega szybkim, widocznym innowacjom. Są one ściśle związane ze zmianami

zewnętrznojęzykowymi, tj. z sytuacją przekazu medialnego i amerykanizacją polszczyzny.

Polegają one na skrótowości, seryjności, nieprzewidywalności semantycznej oraz

uwidoczniają słowotwórcze oddziaływanie języka angielskiego i niemieckiego (szyk, nowy

typ compositów).

Fleksja

Podobne procesy przekształcają fleksję. Na uwagę zasługują dalsze stadia porządkowania

deklinacji, czyli usuwanie odmian słabych, np. cielę, cielęcia dzięki derywacji z suf. –ak , czy

zwiększanie frekwencji jednej z końcówek równoległych, np. biernika l.poj. r.m. z końcówką

–a , por. mieć na uwadze fiskusa, być zaatakowanym przez raka , cierpieć na guza mózgu . Ta

sama uwaga dotyczy dop. l.poj. r.m., w którym słabnie frekwencja –u oraz dop. l.mn. r.m.

typu profili, cywili, konsuli, styli (!) , których nie aprobuje jeszcze norma fleksyjna. Zmieniają

się proporcje między końcówkami wariantywnymi na niekorzyść jednej z nich.

Najistotniejszą zmianą jest jednak rosnący zasięg nieodmienności rzeczownika, np.

Europa–Forum, Biznes Pakiet, Kulczyk Holding, Rura Park, LUKAS Bank. Rzeczownik jest

częścią nowego typu złożeń, funkcjonujących jako nazwy własne, związane z gospodarką

kapitalistyczną, są one obce modelowo, przeniesione z języków zachodnich. Ich znaczna

frekwencja umacnia tkwiącą na marginesie fleksji tendencję rodzimą (nazwiska i tytuły

kobiet). Nosiciele języka fleksyjnego dają często wyraz dezorientacji, pytając, czy nazwisko

polskie łatwo deklinowalne m o ż n a w obiegu oficjalnym odmieniać.

Składnia

Ograniczenie objętości tekstu nie pozwala na szczegółową analizę zmian. Należy

jednak położyć nacisk na fakt, że składnia polszczyzny wzorcowej (medialnej) zmienia się.

Charakter tych zmian wykazuje interesującą zbieżność z przekształceniami w morfologii, w

obu jej działach, dlatego można uwagi o morfologii połączyć i zsyntetyzować z takimiż o

składni.

Nominalność syntaksy wymusza na tworzących przekaz medialny stałe poszukiwania

derywatów kategorialnych, które nie wymagają żadnych zabiegów selekcyjnych, por. zdanie

prasowe: „Pracownicy stoczni dostali zawiadomienie o nieświadczeniu pracy dla stoczni. ”.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: