INNOWACJA JĘZYKOWA jest to każdy nowy element językowy pojawiający się w tekście, uzusie, normie lub systemie. Innowacją jest więc zarówno nowy sposób wymawiania głoski czy połączenia głosek, nowa końcówka fleksyjna, nowy sposób odmiany bądź wprowadzenie zasady nieodmienności pewnego wyrazu, nowy typ połączenia składniowego, jak i nowy wyraz, znaczenie wyrazu czy nowy frazeologizm. Innowacje pojawiają się w konkretnych tekstach; jest to proces stały, a innowacje tekstowe są bardzo liczne. Powstają albo nieświadomie, wskutek niedostatecznej znajomości normy językowej, jako wynik nowych skojarzeń językowych, a nawet przejęzyczeń, ale także świadomie – wskutek określonych potrzeb, np. konieczności nazwania nowego zjawiska albo uproszczenia sposobu formułowania myśli, przez analogię do zjawisk częstych w języku itd. Te spośród innowacji, które są powszechnie używane w tekstach, wchodzą do uzusu, charakterystycznego dla danego typu tekstów czy określonej grupy społecznej. Aprobata innowacji uzualnych wskutek stwierdzenia przydatności (komunikatywnej lub ekspresywnej) prowadzi do ich akceptacji w normie językowej. Wreszcie zakorzenienie się pewnej innowacji w normie powoduje wejście jej do systemu językowego. Innowacje zaaprobowane w normie i systemie to zmiany językowe. Innowacje, które nie uzyskały takiej aprobaty, gdyż nie mają uzasadnienia funkcjonalnego, to błędy jezykowe.
Ze względów formalnych można wydzielić innowacje fonetyczne, gramatyczne (fleksyjne i składniowe), leksykalne (słowotwórcze, wyrazowe, semantyczne, frazeologiczne) i stylistyczne. Istotniejszy wydaje się jednak podział innowacji ze względów funkcjonalnych. Wyróżnia się w tym wypadku:
1. Innowacje uzupełniające – wyrazy i połączenia wyrazowe (np. zestawienia, frazeologizmy) wypełniające lukę w systemie nazewniczym:
A) nazywające nowo powstałe lub nowo wyodrębnione desygnaty, np. dekomunizacja, walentynki, pager, wideoklip, promocja ‘lansowanie i reklamowanie towaru‘, zawetować, ustawy okołokonkordatowe, szara strefa, porozumienia okrągłego stołu;
B) zaspokajające nową potrzebę wyrażenia stosunku emocjonalnego mówiących (piszących) do tego, o czym mówią (piszą), np. oszołom, superatrakcyjny, specgrupa, wow!, jestem za, a nawet przeciw!. Innowacje uzupełniające mają charakter leksykalny; są to neologizmy słowotwórcze, neosemantyzmy, zapożyczenia i neologizmy frazeologiczne.
2. Innowacje regulujące – nowe formy wyrazowe, będące wynikiem usuwania wyjątków z systemu językowego, najczęściej z systemu gramatycznego. Takimi innowacjami są np. formy gałęziami (już aprobowane na poziomie normy użytkowej), *koniami, *przyjacielami (uznawane nadal za błędy fleksyjne) czy *wziąść, *rozumię (błędne).
3. Innowacje rozszerzające – nowe formy lub konstrukcje wyrazowe, które powstały wskutek dostosowania reguły obejmującej mniej elementów do reguły dotyczącej większości elementów określonej kategorii językowej. Przykładem takich innowacji są połączenia dwie, trzy, cztery dziewczęta, pięć, sześć prosiąt (zamiast tradycyjnych dwoje, troje, czworo dziewcząt; pięcioro, sześcioro prosiąt), czyli rozszerzenie łączliwości liczebników głównych kosztem liczebników zbiorowych.
4. Innowacje alternatywne – nowe wyrazy, formy i połączenia wyrazowe powstające obok wyrazów, form i połączeń już istniejących, jako wynik nasilania się pewnych tendencji językowych. Tak więc na przykład moda na zapożyczenia angielskie powoduje rozpowszechnianie się wyrazów lider (obok dawnych przywódca, aktywista), kondycja w znaczeniu ‘stan‘ (obok dawnych stan, położenie, warunki). Szerzy się końcówka -y w D. lm rzeczowników męskich na -sz, -cz, -c, np. funduszy, *meczy, *kocy (dwie ostatnie poniżej normy). Obok konstrukcji wysłuchać czego pojawia się nowe wysłuchać co (np. Wysłuchaj modlitwy nasze) itd.
5. Innowacje nawiązujące – nowa forma językowa powstaje wskutek nawiązania do innych form, powiązanych z nią kształtem dźwiękowym lub morfologicznym albo pokrewnych znaczeniowo. Innowacja *protokół z zebrania (jeszcze poniżej normy; poprawnie: protokół zebrania) nawiązuje do takich, podobnych znaczeniowo konstrukcji, jak sprawozdanie z zebrania, relacja z zebrania. Innowacja *zachrystia (poprawnie: zakrystia) nawiązuje do wyrazów Chrystus, chrystianizm. Nowy frazeologizm *przywiązywać do czegoś uwagę (poprawnie: *wagę) powstał pod wpływem związku zwracać na coś uwagę.
6. Innowacje skracające – nowy wyraz lub konstrukcja wyrazowa pozwalają ‘zaoszczędzić’ wysiłek nadawcy tekstu. Innowacja taka może mieć charakter skrótu bądź skrótowca (np. mgr, inż., Pekao SA, PZPN), może też przejawiać się w procesie uniwerbizacji leksykalnej (np. wahadłowiec od statek wahadłowy, budżetówka od sfera budżetowa), a także w produktywności pewnych formantów (np. przyrostka -owy). Skrótowość może też być cechą konstrukcji składniowych, np. Dawno wiedział, że go zdradza (starsze: Dawno wiedział o tym, że go zdradza). Innowacje skracające występują przede wszystkim w tekstach, jednakże pewne takie innowacje powodują też zmiany w normie (np. aprobata nowego typu konstrukcji składniowych czy nowych formacji słowotwórczych).
7. Innowacje precyzujące – polegają na takim różnicowaniu wyrazów i form językowych, by usuwać zbędną synonimię. Taką innowacją jest na przykład próba rozdzielania znaczeń przymiotników wieczorny i wieczorowy (por. wieczorna suknia ‘noszona wieczorem‘ i wieczorowa suknia ‘wkładana na uroczyste okazje‘, różnicowanie form romanse ‘przygody miłosne‘ i romansy ‘typy powieści‘, przypisywanie różnych znaczeń konstrukcjom pudełko po proszku ‘w którym był proszek‘ i pudełko od proszku ‘pudełko, w którym był proszek, specjalnie do tego przeznaczone‘).
Ocena przydatności innowacji językowych jest jednym z istotniejszych zadań językoznawstwa normatywnego. Wypracowano różnorodne kryteria tej oceny, zarówno wewnętrznojęzykowe, jak i zewnętrznojęzykowe. (A.M.)
Paulinka99