PRZEKŁADY BIBLII
Przekłady Biblii dzielimy na pełne i częściowe.
· Wśród częściowych szczególną pozycję zajmują psałterze. Istnieje przekaz o psałterzu z 2. połowy XIII w., przetłumaczonym dla królowej Kingi, jednak nie zachował się on do naszych czasów. Innym ważnym zabytkiem piśmiennictwa jest Psałterz królowej Jadwigi zwany też Psałterzem floriańskim (z przeł. XIV i XV w.). Z tego samego okresu, a być może i źródła, pochodzi Psałterz puławski. Całość tłumaczenia Starego Testamentu pojawiła się w kręgach dworskich i znana jest jako Biblia królowej Zofii, pochodzi ona z poł. XV w., nazywana „szaroszpatacką” od miasta Sárospatak na Węgrzech, gdzie została znaleziona.
· Przekłady pełne: w okresie Reformacji, bezpośrednie przekłady z jęz. oryginalnych: hebraj., łac. i greck. Są to: kalwińska Biblia Brzeska (zwana też „Radziwiłłowską”) z 1563 r. (jako pierwszy w historii przekład całości Biblii z języków oryg.), ariańska Biblia Nieświeska 1570-1572 oraz luterańska Biblia Gdańska (1632). Pierwsze pełne tłum. z kręgów katolickich (oparte nie na oryginale, ale na łac. XV-ym tłumaczeniu) to Biblia Leopolity zwana też Szarffenbergowską (1561). Katolicka Biblia ks. Wujka (całość 1599 r., Nowy Testament 1593, psalmy 1596).
SŁOWNIK JANA MĄCZYŃSKIEGO
Lexicon latino-polonicum (sł. łac.-pol.), w Królewcu w 1564 r., liczy ok. 20 500 haseł pol., w tym słowa potoczne i regionalizmy, pod względem układu, a także materiału ilustracyjnego autor wzorował się przede wszystkim na łac.-niem. słowniku Piotra Dasypodiusza (1535), układ alfabetyczno-gniazdowy, tzn. we wspólnych hasłach grupowano wyrazy pokrewne słowotwórczo, wyst. objaśnienia gram. (niekonsekwentnie), obecność przysłów oraz maksym, sentencji ( najcz. o rodowodzie starożytnym), pojawienie się „zaczątkowych” kwalifikatorów w postaci sformułowań typu jako mówią, jako zowią, jako niektórzy mówią itd. Wskazywały na ograniczenie terytor. lub stylist. niektórych wyrazów, obfitość haseł związanych temat. ze starożytnością, kolokwializmy, a także frazeol., mowa potoczna i wulgaryzmy, tendencja do unikania zapożyczeń, zwłaszcza latynizmów i german., wprowadzenie w ich miejsce neologizmów polskich.
DYKCJONARZ MIKOŁAJA VOLCKMARA
(1596 w Gdańsku), cz. 1: łaci.-niem.-polska (pozostaje pod wpływem słowników Dasypodiusza i Mączyńskiego), cz. 2: słownik pol.-łac. (przeznaczenie dydaktyczne), cz. 3: indeks wyrazów niem., wskazówki fonet., fleksyjne i etymol., ukazały się w sumie 4 wydania
SŁOWNIK KNAPIUSZA
THESAURUS POLONO- LATINO-GRAECUS, autor Grzegorz Knapski (Knapiusz), jezuita, słownik wiąże się ściśle z ruchem kontrreformacyjnymi i był przeznaczony dla szkół jezuickich, wyd. w 1621 r. (?), polszczyzna zajmuje pozycję „języka wyjściowego”, wzorce metodologiczne: słown. Roberta i Henryka Estienne’ów (Francja od poł. XVI w.), słownik ma charakt. normatywny (we wstępie odnajdujemy wykład autora na temat poprawności jęz. i konieczności tępienia obcych pożyczek leksyk. i makaronizowania), znaczny zasób słownictwa literack., zaczerpniętego z dzieł autorów pol. okresu renesansu, także historyków, kronikarzy i twórców dzieł naukowych i relig., autor stosuje konsekwentny układ alfabet., wydobywanie i różnicowanie odcieni znaczeniowych, próby analizy semant., liczne kwalifikatory stylist., uwzględnienie słownictwa nieliterackiego: potocznego, dialektalnego i wulg., obfite podawanie frazeolog. i zw. wyrazowych, wprowadzanie neologizmów i neosemantyzmów, zwłaszcza z dziedziny słownictwa przyrodniczego.
SŁOWNIK M. A. TROTZA
Nowy dykcjonarz to jest Mownik pol.-franc.-niem., autor Michał Abraham Trocz, 1764 w Lipsku, w jednym haśle umieszczane są różne znaczenia wyrazu, szeregowanie znaczeń w obrębie artykułu hasłowego od najpowszech. do znaczeń drugorzędnych i rzadkich, wprowadzanie „nowoczesnych” kwalifikatorów (chronol., stylist., terminologicznych) w formie jednowyrazowych określeń, szersze uwzględnienie przykł. użycia wyrazów, przykładowa inf. gram. w kształcie spotykanym do dziś: rodzaj gram. rzeczowników, trudniejsze formy deklinacyjne, odnotowywanie gerundiów (rzeczowników odczasownik.) jako odrębnych haseł, źródła: autor korzystał ze słownika Knapiusza, który wzbogacił wypisami z tekstów sobie współczesnych (nie podał listy dzieł, z jakich czerpał)
SJP SAMUELA BOGUMIŁA LINDEGO
1807-1814 w Warszawie, stanowi wzór słown. jednojęzycznego o charakt. nauk., wykorzyst. źródeł: poszczególne znaczenia objaśnianych wyrazów są ilustr. cytatami z autorów, począwszy od XVI w. do czasów współczesnych, cytaty są zaopatrzone w lokalizacje (skróty nazwisk autora, nazwa dzieła i numery stron, cytaty są jednak często przekształcane – oryginalny cytat nie zawsze dobrze się nadaje do ilustracji hasła słownikowego), słownik ma układ alfabetyczno-gniazdowy, jednak w gniazdach grupuje się tylko wyrazy rozpoczynające się od tej samej litery (czasowniki prefiksalne opisywane są osobno), zastosowano podział i numerowanie znaczeń (wyodrębnianie znaczeń nie jest konsekwentne ), użycia przenośne i związki frazeol. odnotowuje się jako odrębne elementy art. hasłowego, def. maja różną postać, objaśniając np. nazwy zwierząt czy roślin, autor raczej opisuje ich wygląd, niż odwołuje się do wiedzy czysto naukowej, innojęzyczne odpowiedniki wyrazu hasłowego: na pierwszej pozycji niem., następnie ekwiwalenty z różnych języków słow., łac. i greki, słabe punkty: wprowadzanie słów nieistniejących w polszczyźnie, utworzonych sztucznie na podstawie wyrazów z innych języków słow. (kilka tysięcy). Słowa te są oznaczone gwiazdką, jednak używana jest również dla wyróżnienia wyrazów rzadkich i przestarz., bardzo ograniczone i niekonsekwentne stosowanie kwalifikatorów, pomijanie części zapożyczeń np. galicyzmów
SŁOWNIK WILEŃSKI
1861, Maurycy Orgelbrand, podstawą słownik Lindego, bez wyrazów, które nie pojawiły się wcześniej w druku i bez tworzenia neologizmów, nie ma char. naukowego, cytaty pozbawione są nazwisk autorów i tytułów dzieł, jest niejednolity (dużo współpracowników w tym St. Moniuszko, Wincenty Korotyński)
SŁOWNIK WARSZAWSKI
Jan Karłowicz, Antoni Kryński i Wł. Niedźwiecki, 1900, korzysta z poprzednich sjp, jednak rozszerza granicę materiału: od zabytków średniowiecznych po okres Młodej Polski (ostatni tom 1927). Wyrazy gwarowe, żargon miejski, słownictwo fachowe i specjalne, zapożyczenia, definicja + cytaty + wskazówki dot. etymologii + przestrogi dydaktyczne. Jednak: cytaty odsyłają do autorów, ale nie dzieł, zdarza się etymologia niepewna lub fałszywa, ocena poprawności – przyzwyczajenia Warszawy.
SJP DOROSZEWSKIEGO
Witold Doroszewski (Warszawa 1958-69, przedruk 1996-97).
Słownik współczesnego języka polskiego pod red. Bogusława Dunaja (Warszawa 1996 1 tom, Warszawa 1999 2 tomy, 65 tys. haseł)
Inny słownik języka polskiego pod red. Mirosława Bańki (Warszawa 2000, 2 tomy, 40 tys. haseł)
Uniwersalny słownik języka polskiego pod red. Stanisława Dubisza (Warszawa 2003)
figielek