podsumowanie na egzamin HJP.pdf

(1935 KB) Pobierz
(Microsoft Word - Materia\263y do egzaminu.doc)
HISTORIA J Ħ ZYKA POLSKIEGO
- MATERIAŁY DO EGZAMINU-
SPIS TRE ĺ CI:
I. Przegl Ģ d lektur. Gramatyka historyczna j ħ zyka polskiego a historia j ħ zyka polskiego.
Metody bada ı historycznoj ħ zykoznawczych. Periodyzacja (epoka przedpi Ļ mienna –
epoka pi Ļ mienna, doba staropolska, doba Ļ redniopolska, doba nowopolska). Omówienie
prac pisemnych. ____________________________________________________________ 2
II. Dialekty polskie: podział ogólny; dialekt wielkopolski, małopolski, mazowiecki,
Ļ l Ģ ski. J ħ zyk literacki a gwary. J ħ zyk regionalny – kaszubszczyzna._________________ 3
III. Pochodzenie polskiego j ħ zyka literackiego (j ħ zyk pisany – j ħ zyk mówiony); udział
poszczególnych dialektów w kształtowaniu polskiego j ħ zyka literackiego (małopolskiego,
wielkopolskiego, mazowieckiego, kresów południowych i północnych). ______________ 6
IV. Charakterystyka słownictwa doby staropolskiej. Dziedzictwo prasłowia ı skie.
Terminologia chrze Ļ cija ı ska._________________________________________________ 8
V. Zmiany znaczeniowe wyrazów: rozszerzenie (generalizacja), zaw ħŇ enie
(specjalizacja), przesuni ħ cie znacze ı (metaforyzacja, metonimizacja); zmiany barwy
uczuciowej. Archaizmy – ich typy. ___________________________________________ 10
VI. Dzieje polskiej leksykografii (zało Ň enia leksykograficzne słowników: M Ģ czy ı skiego,
Volckmara, Knapiusza, Troca, Lindego, wile ı skiego, warszawskiego i Doroszewskiego);
współczesne słowniki historyczne. ____________________________________________ 16
VII. Rola łaciny w dziejach j ħ zyka polskiego (przekłady Biblii). Wpływy j ħ zyków obcych
na j ħ zyk polski (j. czeski, niemiecki, włoski, francuski, ruskie i orientalne, angielski,
rosyjski). _________________________________________________________________ 31
VIII. Kształtowanie si ħ normy j ħ zykowej w XVI w. (rola drukarzy – Haller, Ungler,
Wietor; polemiki j ħ zykowej – Sandecki contra Seklucjan i Muszynowski; ortografie –
Zaborowski, Murzynowski, Januszewski; gramatyki – Statoriusa-Stoje ı skiego,
Volckmara; autorytety j ħ zykowe – Biernat z Lublina, Rej, Kochanowski). __________ 47
IX. Wst ħ p do onomastyki: klasyfikacja polskich nazw miejscowych: (1) klasyfikacja
semantyczno-etymologiczna i (2) klasyfikacja strukturalno-gramatyczna. Kształtowanie
si ħ nazwisk Polaków. Nazwy własne w Bulli gnie Ņ nie ı skiej._______________________ 52
* Egzaminy z lat ubiegłych. _________________________________________________ 56
-1-
I. Przegl Ģ d lektur. Gramatyka historyczna j ħ zyka polskiego a historia j ħ zyka polskiego.
Metody bada ı historycznoj ħ zykoznawczych. Periodyzacja (epoka przedpi Ļ mienna –
epoka pi Ļ mienna, doba staropolska, doba Ļ redniopolska, doba nowopolska). Omówienie
prac pisemnych.
PODZIAŁ DZIEJÓW J Ħ ZYKA POLSKIEGO
1.
Podział oparty na kryterium filologicznym dzieli je na epok ħ przedpi Ļ mienn Ģ
i pi Ļ mienn Ģ . Cezur Ģ jest rok 1136 - „Bulla gnie Ņ nie ı ska” ( „Złota Bulla j ħ zyka
polskiego”).
2.
Podział oparty na kryterium zewn ħ trznym wyró Ň nia:
-
dob ħ staropolsk Ģ (cezur Ģ jest XV/XVI wiek)
-
dob ħ Ļ redniopolsk Ģ (cezur Ģ s Ģ lata 1764-1772)
-
dob ħ nowopolsk Ģ (cezur Ģ s Ģ lata 1939 [1945])
-
współczesny j ħ zyk polski
Pod koniec XV w. – zanik iloczasu, wykształciła si ħ kategoria
Ň ywotno Ļ ci/nie Ň ywotno Ļ ci. Pojawił si ħ nowy pr Ģ d (renesans), szlachta przez konstytucj ħ nihil
novi wzmacnia swoj Ģ pozycj ħ .
1764-1772 – zanikaj Ģ 2 samogłoski Ļ cie Ļ nione (a, o); wykształca si ħ m ħ skoosobowa
i niem ħ skoosobowa kategoria w l.mn. J ħ zyk polski stał si ħ j ħ zykiem wykładowym
w szkołach. Był ukształtowany i doceniany.
Dubisz periodyzacj ħ ł Ģ czył z funkcj Ģ komunikatywn Ģ wypowiedzi. Nast ħ pnie – epoka
radia, a potem TV.
Metody bada ı j ħ zykoznawstwa diachronicznego:
-
filologiczna,
-
historyczno-porównawcza,
-
chronologii wzgl ħ dnej,
strukturalna.
Ad. 1. zapisane teksty (najstarsze) w j.pl. lub łac., ale z polskimi słowami np. Dagome
iudex , Kazania ĺ wi ħ tokrzyskie
Ad. 2. porównuje si ħ wyrazy z ró Ň nych j ħ zyków, np. góra-gora
Ad. 3. pokazuje kolejno Ļę zmian w j ħ zyku, np. przegłos musiał zanikn Ģę przed
wokalizacj Ģ jerów
Ad. 4. sam j ħ zyk d ĢŇ y do optymalizacji (samowystarczalno Ļ ci). S Ģ tendencje: do
kompletowania, upraszczania, ró Ň nicowania i awansowania.
-
-2-
II. Dialekty polskie: podział ogólny; dialekt wielkopolski, małopolski, mazowiecki,
Ļ l Ģ ski. J ħ zyk literacki a gwary. J ħ zyk regionalny – kaszubszczyzna.
[Na podstawie: Anna Cegieła, Andrzej Markowski, Dialekty ludowe ]
Po czym mo Ň na pozna ę poszczególne dialekty?
Dla grupy gwar wielkopolskich i zwi Ģ zanych z nimi gwar Kujaw, południowego Pomorza
i Warmii s Ģ charakterystyczne nast ħ puj Ģ ce cechy:
1.
Nie wyst ħ puje mazurzenie, wymawia si ħ wi ħ c głoski sz, Ň , cz, d Ň jak w j ħ zyku
ogólnym; czournyj (czarny), Ň aba .
2.
Samogłoski wymawia si ħ przewa Ň nie jako głoski podwójne. Dotyczy to zwłaszcza
tych głosek, które w j ħ zyku staropolskim były długie. Słycha ę wi ħ c na przykład:
czournyj, ptouk (ptak), duobryj (dobry).
3.
Miesza si ħ czasem zakres u Ň ycia samogłosek i i y . Obie one brzmi Ģ podobnie.
4.
Grup ħ głosek eł wymawia si ħ jako oł , na przykład: połny (pełny), widoł (wideł).
5.
Wyst ħ puj Ģ formy typu mogemy, niesemy zamiast ogólnych: mo Ň emy, niesiemy.
6.
Pojawia si ħ przyrostek -k zamiast -ek : paroubk, raczk .
7.
W pierwszej osobie liczby mnogiej pojawia si ħ ko ı cówka -ma : chod Ņ ma, robima .
8.
Nie wyst ħ puje w tej samej osobie ko ı cówka -wa (pojawia si ħ ona w innych gwarach).
9.
W północnej cz ħĻ ci obszaru dialektalnego w pierwszej osobie liczby mnogiej
wyst ħ puje ko ı cówka -m : pilim .
10.
W południowych dialektach pojawia si ħ w tej samej osobie konstrukcja nie Ļ li my,
robili my .
11.
W drugiej osobie liczby mnogiej nie ma ko ı cówki -ta (pojawia si ħ ona w innych
gwarach).
12.
W odmianie rzeczowników m ħ skich spotyka si ħ dawn Ģ ko ı cówk ħ -ewi : wujewi,
chłopakewi .
13.
Rozró Ň nia si ħ w mowie formy m ħ skoosobowe i niem ħ skoosobowe.
W dialekcie małopolskim mo Ň na znale Ņę wiele cech innych ni Ň w wielkopolskim, pewne za Ļ
s Ģ wspólne.
1.
Wyst ħ puje mazurzenie, nie wymawia si ħ głosek cz, Ň , sz, d Ň , zamiast nich słyszy si ħ : c,
z, s, dz : sy ę , Ň aba, cas .
2.
Dawne samogłoski pochylone wymawia si ħ przewa Ň nie jako głoski po Ļ rednie albo
zlewaj Ģ si ħ one z innymi głoskami. Słyszy si ħ wi ħ c: ptok, chcioł albo: ptåk, chciåł;
dawne é wymawia si ħ jak i : bida, mliko .
3.
Istnieje wyra Ņ na ró Ň nica w wymowie mi ħ dzy i a y .
4.
W północnej cz ħĻ ci tego obszaru dialektalnego (Sandomierz, Miechów) samogłoski
nosowe s Ģ wymawiane jako ustne: ge Ļ , Ň eby, pieta, reka .
5.
W wyrazach rodzimych pojawia si ħ tylnoj ħ zykowe przed k : sukie ka, okie ko .
6.
Głoska ch wyst ħ puj Ģ ca na ko ı cu wyrazów jest wymawiana jako k , a czasem nawet
jako f : na nogak, grok albo grof, dak albo daf , do nik albo nif .
7.
Na północy tego obszaru dialektalnego pojawia si ħ w pierwszej osobie liczby mnogiej
ko ı cówka -ma ( robima ).
8.
W pierwszej osobie liczby mnogiej wyst ħ puje ko ı cówka -wa , na przykład chod Ņ wa .
9.
W tej samej osobie nie ma ko ı cówki -m .
10.
Rzadka jest konstrukcja typu robili my (tylko na południu i zachodzie rejonu).
11.
W drugiej osobie liczby mnogiej wyst ħ puje ko ı cówka -ta : chod Ņ ta, robita .
12.
W dopełniaczu rzeczowników Ň e ı skich wyst ħ puje dawna ko ı cówka -e : do piwnice, z
ziemie .
-3-
684511914.001.png
13.
W zasadzie nie rozró Ň nia si ħ konsekwentnie rodzaju m ħ skoosobowego i
niem ħ skoosobowego.
14.
Na obszarze Podhala wyst ħ puje ponadto swoista wymowa poł Ģ cze ı s-i, z-i, c-i : s-ija,
z-ito, c-isty . Akcent pada tu na pierwsz Ģ sylab ħ wyrazu.
Dialekty ludowe ĺ l Ģ ska mo Ň na w przybli Ň eniu scharakteryzowa ę nast ħ puj Ģ co:
1.
W północnej cz ħĻ ci ĺ l Ģ ska wyst ħ puje mazurzenie, na południu (np. na ĺ l Ģ sku
Cieszy ı skim) - nie.
2.
Dawne samogłoski długie s Ģ wymawiane jako głoski po Ļ rednie lub zachowuj Ģ
pochylenie: pån albo pon, ptok, chcioł, tutej .
3.
Dawne długie e słycha ę jako y : Ļ mych, grzych, wyrzba ( Ļ miech, grzech, wierzba).
5.
Samogłosk ħ ħ wymawia si ħ jako nosowe a albo jako ustne a : g Ģ ba, g Ģ sty, Ň aby, mi Ģ so,
piata (pi ħ ta), we Ņ ta noga (t ħ nog ħ ).
6.
Na północy ĺ l Ģ ska w pierwszej osobie liczby mnogiej wyst ħ puje ko ı cówka -ma .
7.
W pierwszej osobie liczby mnogiej nie ma ko ı cówki -wa .
9.
Wyst ħ puje konstrukcja typu robili my .
10.
Na południu tego obszaru nie wyst ħ puje w drugiej osobie liczby mnogiej ko ı cówka -
ta .
11.
W dopełniaczu liczby pojedynczej rzeczowników Ň e ı skich pojawia si ħ ko ı cówka -e :
do ziemie .
12.
Formy m ħ skoosobowe s Ģ odró Ň nione od niem ħ skoosobowych.
Dialekt mazowiecki odznacza si ħ nast ħ puj Ģ cymi cechami:
1.
Wymowa poł Ģ cze ı wyrazowych jest d Ņ wi ħ czna tylko wówczas, gdy drugi wyraz
zaczyna, si ħ głosk Ģ d Ņ wi ħ czn Ģ maj Ģ c Ģ odpowiednik bezd Ņ wi ħ czny. Je Ļ li drugi wyraz
zaczyna si ħ od j, l, ł, m, n, ı , r lub od samogłoski, ko ı cowa głoska pierwszego wyrazu
pozostaje bezd Ņ wi ħ czna, na przykład: kot od domu, chly i p Jana .
3.
Nie ma ró Ň nicy w wymowie mi ħ dzy i a y . W zwi Ģ zku z tym miesza si ħ poł Ģ czenia z
tymi samogłoskami: r ħ kamy, nogamy, chiba, chitry . Twardo wymawia si ħ poł Ģ czenie
li -» ly : lypa, robily .
5.
Miesza si ħ grupy ke, ge i kie, gie : cuker, kedy, renkie, nogie .
6.
Spółgłoski p', b', m', w', f' wymawia si ħ jako pch ħ , bch ħ , mn ħ , a nawet (na północy)
jako p Ļ , b Ņ a Ň do zaniku pierwszej z głosek: pchiwo, bchiały, mjniasto, wzjara -»
psiwo, bziały, mniasto, wziara -» siwo, ziały, ziara .
7.
Na pocz Ģ tku wyrazu grupy ja, ra s Ģ wymawiane jako je, re : jepko, reczek .
8.
Ko ı cówka -ma w pierwszej osobie liczby mnogiej pojawia si ħ na północnym
wschodzie Mazowsza.
9.
W tej Ň e samej osobie wyst ħ puje ko ı cówka -wa .
10.
Tam, gdzie nie ma ko ı cówki -ma, pojawia si ħ -m : chodzim, idziem .
11.
Brak konstrukcji typu robili my .
12.
W drugiej osobie liczby mnogiej wyst ħ puje ko ı cówka -ta .
13.
W odmianie rzeczowników m ħ skich w celowniku liczby pojedynczej wyst ħ puje
ko ı cówka -owu albo -oju : chłopakowu, chłopakoju .
14.
Nie rozró Ň nia si ħ w zasadzie form m ħ skoosobowych i niem ħ skoosobowych.
-4-
4.
Wymawia si ħ : jegła zamiast igła .
8.
W tej samej osobie nie ma ko ı cówki -m .
2.
Wyst ħ puje mazurzenie.
4.
Samogłoski dawniej długie wymawia si ħ jako głoski po Ļ rednie: pån, kowål, pråwda .
Dialekt kaszubski ró Ň ni si ħ od pozostałych dialektów wieloma cechami swoistymi.
Wymie ı my tu podstawowe wła Ļ ciwo Ļ ci gwar kaszubskich.
1.
W zasadzie nie wyst ħ puje mazurzenie.
2.
Istnieje wiele głosek, zwłaszcza samogłosek, które nie wyst ħ puj Ģ poza tym obszarem,
s Ģ to na przykład tylne e (oznaczane - ë : dobrëch, lës, lëpa ).
3.
Wyst ħ puje wiele samogłosek po Ļ rednich. Pojawiaj Ģ si ħ samogłoski podwójne: goura,
guyra (góra), kroul (król).
4.
Głoski i i y s Ģ wymawiane jednakowo.
5.
Głoski ę , d Ņ , Ļ , Ņ utraciły mi ħ kko Ļę : sedzec (siedzie ę ), kosc (ko Ļę ).
6.
Spółgłoski mi ħ kkie p', b', m' wymawia si ħ podobnie jak na Mazowszu: pch', bch',
mn' .
7.
Mi ħ kkie głoski k' i g' przeszły w c' i dz' (półmi ħ kkie): c'erz (kierz, czyli krzak), taci
(taki), nodi (nogi).
8.
Zachowała si ħ archaiczna odmiana pewnych czasowników, na przykład: by ę - ja jem,
të jes, më jesmë, we jesce .
10.
W odmianie brak czasem ruchomego e : budynk, łokc, oct, oic (owiec), japk (jabłek).
11.
Wyst ħ puje konstrukcja typu robili my .
12.
Pojawia si ħ w pierwszej osobie liczby mnogiej ko ı cówka -ma .
13.
Istnieje rozró Ň nienie rodzaju m ħ skoosobowego i niem ħ skoosobowego.
14.
Akcent w gwarach północno-kaszubskich jest ruchomy, w południowych pada na
pierwsz Ģ sylab ħ .
Nale Ň y tu zaznaczy ę , Ň e mieszka ı cy wsi w rejonach zachodnich i północnych nie
mówi Ģ Ň adn Ģ z wymienionych tu gwar ludowych, cho ę ich j ħ zyk niew Ģ tpliwie ró Ň ni si ħ od
j ħ zyka mieszka ı ców miast.
Wskutek procesów germanizacyjnych na terenach Dolnego ĺ l Ģ ska, ziemi lubuskiej,
Pomorza Zachodniego i północnych Mazur nie zachowały si ħ dawne gwary ludowe. Polacy
mieszkaj Ģ cy na tych terenach, przeciwstawiaj Ģ c si ħ germanizacji, uczyli si ħ j ħ zyka ojczystego
w odmianie ogólnej, literackiej i piel ħ gnowali ten j ħ zyk. Po ostatniej wojnie na ziemiach
Polski zachodniej i północnej osiedlili si ħ ludzie pochodz Ģ cy z ziem poło Ň onych za Bugiem, z
centralnej Polski i reemigranci z pa ı stw zachodnich. Ka Ň da z tych grup ludno Ļ ci mówiła
swoj Ģ gwar Ģ , nie do ko ı ca zrozumiał Ģ dla pozostałych. Powoli zacz ħ ły zanika ę te cechy
wymowy, odmiany i składni, które najbardziej odbiegały od mowy s Ģ siadów, mogły ich
najbardziej razi ę . J ħ zyk drugiego pokolenia mieszka ı ców tych ziem jest wła Ļ ciwie bardzo
blisko bliski potocznej polszczy Ņ nie ogólnej. Czasem tylko ujawniaj Ģ si ħ poszczególne cechy
kresowe w zakresie wymowy czy słownictwa albo po mowie młodego Pomorzanina mo Ň na
pozna ę , Ň e jego rodzice pochodz Ģ z Pozna ı skiego. Dla j ħ zyka obszarów, o których mówimy,
u Ň ywa si ħ czasem okre Ļ lenia "nowe dialekty mieszane".
[ ń ródło: Anna Cegieła, Andrzej Markowski, Z polszczyzn Ģ za pan brat, Warszawa 1986, s. 80-84.]
-5-
9.
Archaiczn Ģ posta ę maj Ģ te Ň takie formy, jak barzawica (broda), kårwinc (krowa).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin