Liturgika 30.10.2010
Świętowanie uroczystości Bożego Narodzenia rozpoczyna uroczysta Wigilia tzn. czuwanie Pasterzy przy żłóbku. Świętowanie Bożego Narodzenia rozciągnięto na 8 dni, czyli oktawę.
Oktawa Bożego Narodzenia istnieje od IV wieku. Zapoczątkowana została na wschodzie. W okresie oktawy BN obchodzono wówczas następujące wspomnienia:
ü Św. Szczepana
ü Św. Jana
ü Św. Młodzianków
ü Św. Piotra i Pawła – które jednak zostało wyjęte z oktawy BN
Pierwszą wzmiankę o oktawie BN spotykamy w Lekcjonarzu Lisbeuskim. W zachowanych tekstach ostatni dzień oktawy BN zawsze poświecony jest Najświętszej Maryi Pannie. Jeden z historyków liturgii mówił, że ten dzień maryjny jest pierwszym i jednym z najważniejszych świat w liturgii roku. Liturgia wschodu podobnie zaraz po Bożym Narodzeniu ma dzień poświęcony Bożej Rodzicielce. W liturgii hiszpańskiej i galijskiej 1 stycznia był związany z obrzezaniem Pańskim, wiec pojawia się tam wspomnienie nadania imienia Jezus, co z czasem zyskuje rangę uroczystości.
Oficjalna nazwa ostatniego dnia oktawy BN to uroczystość Świętej Bożej Rodzicielki Maryi. Obecnie nie wspomina się obrzezania, ale wspomina się nadanie imienia Jezus, co zostało przesunięte na 2 – ego stycznia.
Oktawa BN łączy się z przeciwstawieniem się pogańskiemu rokowi świeckiemu. Chrześcijanie w tym czasie wzywali do zachowania postu. Dni oktawy BN miały charakter pokuty, ale z czasem to się zmieniło. W okresie oktawy BN obchodzi się święta różnych świętych – „chominis Christi” (towarzyszący Chrystusowi); np. święto pierwszego świadka Chrystusa, św. Szczepana męczennika. W państwie Karolingów Szczepan był patronem koni, dlatego w dzień jego wspomnienia święcono owies. Św. Szczepana wspominamy w I dzień oktawy BN. II dzień oktawy to wspomnienie Jana- apostoła i Ewangelisty. Był on umiłowanym uczniem Jezusa, zmarł śmiercią naturalną. Był piewcą miłości Chrystusa, dlatego w dniu jego wspomnienie święci się wino. 28 grudnia jest wspomnienie św. Młodzianków męczenników. Były to dzieci, niemowlęta do lat 2 zabite z wyroku Heroda. Pierwszy raz ich wspomnienie spotykamy w 505 roku w Kartaginie. Ich krew została przelana, jako chrzest krwi. Oddając życie za Jezusa zostali uświęceni. W oktawie BN wspominamy jeszcze św. Tomasza Beceta i papieża Sylwestra I.
27 grudnia obchodzimy święto Świętej Rodziny z Nazaretu. Jeżeli BN wypada w niedzielę, wówczas święto Świętej Rodziny jest przełożone na 30 grudnia.
Kult świętej Rodziny wzrastał od około XVII wieku. Do liturgii włączył św. Rodzinę papież Benedykt XV w 1921 roku. Kult ten powstał na zachodzie Europy – Hiszpania, Holandia. Miał przeciwstawiać się Rozpadowi rodzin chrześcijańskich. Święta rodzina jest dla nas pewnym wyzwaniem, wzorem, modelem rodziny.
Właściwy sens BN i oktawy BN należy wiązać z misterium Paschalnym. Jest to wypełnienie Bożego zamysłu. Bóg stworzył człowieka i nadał mu w ten sposób godność. Narodzony Chrystus to zwiastun nowych planów, który ma odnowić cały Kościół. W BN Ojcowie Kościoła podkreślali zmieszenie się ciemności, a rozszerzenie się jasności, czego symbolem jest blask gwiazdy betlejemskiej. Bóg zaczyna istnieć w czasie, by zniszczyć zło. Wcielenie ma sens soterjologicznio – zbawczy. Chrystus przychodzi, aby nas zbawić.
Od V wieku zaczęły pojawiać się tradycje związane z BN:
ü Szopki
ü Żłóbki
ü Wieczerze wigilijne
ü Dzielenie się opłatkiem
ü Składanie życzeń
ü Kolędowanie
ü Śpiewanie kolęd
ü Od XIX wieku choinka z lampkami – co wzięło się z narodów germańskich
Zanim do tradycji weszła choinka był zwyczaj ustawiania podłaźniaków, snopów w kątach, gałęzi jodeł.
Uroczystość Objawienia Pańskiego inaczej nazywana jest „Trzech Króli” lub „Epifania”. Uroczystość ta obchodzona jest 6 stycznia. Ma te same korzenie co BN. Pod względem treści wcześniej nie była rozróżniana od BN i chrztu Jezusa w Jordanie. Wcześniej świętowano narodziny nowego Neona, którego z czasem zastąpiono osobą Jezusa Chrystusa, stad się wzięła nowa era. Wcześniej świętowano razem: narodzenie, objawienie, chrzest i cud w Kanie Galilejskiej Jezusa. Z czasem jednak nastąpiło rozróżnienie na: BN i Epifanię. Zachód przesunął uroczystość Trzech Króli na 6 stycznia. Teksty liturgiczne tego dnia Chrystusa – Króla Narodów, a społeczność skupia się na 3 magach, co ma charakter czczenia święta Trzech Króli. NT nie mówi o nich jako o królach ani o ich liczbie; mówi raczej o magach, którzy przynieśli 3 dary. Od czasów Cezarego z Arl ustala się nazwa święta Trzech Króli (argumentuje się to tekstem Psalmu 71 „Królowie Tarsu złożą mu dary”). Od IX wieku wymienia się ich imiona: Kacper, Melchior i Baltazar. Od XII wieku wybucha kult Trzech Króli, który jest związany z wyniesieniem ich relikwii do katedry w Kolonii, która zbudowano w XIII wieku. Relikwie Trzech Króli spoczywają w katedrze kolońskiej do dziś. Byli oni patronami podróżnych.
Treścią uroczystości Trzech Króli jest objawienie Boga w osobie Syna Bożego, który okazał się na ziemi, jako śmiertelny człowiek. Wolą Boga jest dotarcie do zbawienia wszystkich ludzi. Jest to pierwsza katecheza misyjna, która zbliża się w treści do BN. Chrystus „ światłość świata – stela regis magni” wzywa do pójścia za Nim. Magowie staja się pierwocinami naszego powołania, naszej wiary.
Uroczystość Trzech Króli zrodziła pewne zwyczaje i obrzędy:
ü Błogosławieństwo domów co w Polsce zbogacone jest oznaczenie kredą drzwi: C+ M+ B Rok. Tłumaczy się to następująco: C- Cacper, M- Melchior, B- Baltazar lub Christus Marsionem Benedicat – niech Chrystus błogosławi ten dom
ü Poświęcenie kredy, kadzidła i wody
ü Zwyczaj śpiewaków zbierających ofiary na misje; wodę błogosławi się w nawiązaniu do wód Jordanu, zwłaszcza w liturgii bizantyjskiej. Dzień 6 stycznia jest dniem uprzywilejowanym do udzielania sakramentu chrztu. Błogosławieństwo kredy i kadzidła łączyło się od 1984 z zabezpieczeniem w podróżach i chorobach.
Święto Trzech Króli związane jest też z osobą Heroda. Magowie, którzy szli ze Wschodu, doszli do Jerozolimy, dotarli do Heroda, potem do żłóbka, otrzymali ostrzeżenie i wrócili inną drogą.
W liturgii stosuję się procesję z darami złota, kadzidła, mirry ze stacjami podróży 3 magów. Okres BN kończy Niedziela Chrztu Pańskiego, która jest jednocześnie pierwszą niedzielą zwykłą. W ewangelii jest mowa o chrzcie Jezusa w Jordanie i cudzie w kanie galilejskiej.
Wielki post – jest to okres przygotowujący do Świąt Wielkiej Nocy. Trwa od środy popielcowej do Mszy Wieczerzy Pańskiej w Wielki Czwartek, która rozpoczyna Święte Triduum Paschalne.
Wielki post w powszechnej świadomości jest czasem głównie pokuty i rozważania Męki Pańskiej. W okresie tym odprawiane są specjalne nabożeństwa, śpiewy (droga krzyżowa, gorzkie żale, godzinki, itp.). Obecnie często pomija się bardzo ważne zwyczaje chrzcielne związane z katechumenatem. Jednak teksty liturgiczne w okresie wielkiego postu zawierają akcenty chrzcielne. W 3, 4 i 5 niedzielę wielkiego postu odprawiane były tzw. „ skrutinia”, czyli czytano Ewangelię o Samarytance, o niewidomym i o wskrzeszeniu Łazarza.
Liturgia wielkiego postu wzywa i przynagla do odnowy w duchu chrzcielnego nawrócenia. Chrzest w tym czasie powinien być przyjęty i odnowiony. Wielki post przygotowuje do celebracji Misterium Paschalnego o chrzcielnym i pokutnym charakterze. Pokutny charakter wielkiego postu wywodzi się od Tertuliana z III wieku. Wówczas post trwał 2 dni przed Wielkanocą. Pod koniec III wieku trwał już tydzień, a na soborze w Nicei z 325 ustalono że będzie trwał 40 dni. Obchody paschy rozciąga się na 3 dni na tzw. Święte Triduum Paschalne, co wówczas nazywano Triduum Sacrum. Ze względu na to, że niedziele nie mogły być dniem pokutnym ze względu na pamiątkę Zmartwychwstania, okres postu przedłużono na 46 dni. Okres trwania nawiązuje do 40 dni postu Jezusa na pustyni, do 40 lat wędrówki izraelitów po pustyni, do okresu 40 dni przygotowania Eliasza na spotkanie z Bogiem.
Nie chodzi tu jedynie o post fizyczny, ma on służyć zbliżeniu się człowieka do Boga. Post to czas śmierci dla grzechu, co ma pomóc w wejściu w kontakt ze Zmartwychwstałym Panem.
Modlitwa powiązana jest z wiarą, którą ożywia i pogłębia. Zaczęto praktykować nabożeństwa pokutne (droga krzyżowa, gorzkie żale, spowiedź, rekolekcje itp.). Nastąpiło rozróżnienie między postem a wstrzemięźliwością. Post obowiązuje środę popielcową, wielki piąte, tradycyjnie w wigilie BN. Post – jeden posiłek do syta dziennie. Wstrzemięźliwość to powstrzymywanie się od otraw mięsnych. Obowiązkowy charakter postu przyjął się w średniowieczu. Od XVII wieku pojawia się nabożeństwo gorzkich żali a od XVIII wieku droga krzyżowa. Są to nabożeństwa pochodzenia polskiego. Zostało opuszczone w liturgii „Alleluja”. Innym zwyczajem wielkopostnym było od XI wieku zasłonienie ołtarzy na 40 dni, a od XVIII wieku zasłanianie krzyży i obrazów na ostatnie 2 tygodnie wielkiego postu. Najpierw wprowadzono to w kościołach katedralnych i zakonnych. Po soborze watykańskim II zaniechano zasłaniania obrazów i krzyży, ale w Polsce zwyczaj ten pozostał.
Największe uroczystości w okresie Paschy tzw. Triduum Paschalne. Trwa od Wieczerzy Pańskiej w Wielki Czwartek do nieszporów Niedzieli Zmartwychwstania pańskiego.
Nazwa znajduje swoje zastosowanie dopiero w „Mistici corporis Christi” z 347 roku. Do tej poru nosiło nazwę „Triduum Sacrum”, chociaż dotyczyło elementów Triduum Paschalnego:
ü Uczta pożegnalna, zapowiedz śmierci i śmierć na krzyżu Jezusa
ü Pogrzeb i złożenie do grobu Jezusa
ü Zmartwychwstanie Jezusa
Nazwę Triduum Paschalnego stosuje się od VII wieku.
Godzina celebracji Wieczerzy Wielkoczwartkowej ulegała zmianie. Msza wieczerzy Pańskiej ma specjalne obrzędy:
ü Mandatum – Ewangelie synoptyczne zawierają opis Wieczerzy Pańskiej, podobnie jak 1 Kor 11; zaś J nie posiada opisu ustanowienia Eucharystii; miejsce to wyśnione jest obrzędem obmycia nóg apostołom przez Jezusa, co na ostatniej wieczerzy było przed opisem Eucharystii. Eucharystia jest więc związana z obmyciem nóg. Obmycie nóg jest gestem życzliwości gospodarza. W liturgii gest ten pojawił się w VII wieku w Hiszpanii. Później liturgię wzbogacono o Ewangelię z J, a z czasem do gestu umycia nóg dodano hymn „Gdzie miłość wzajemna i dobroć”. Od 1570 obmycie nóg odbywało się po mszy świętej, aż do 1955, kiedy to zwyczaj ten został przeniesiony do liturgii po Ewangelii i homilii. Wcześniej był stosowany tylko wobec biskupów i prałatów; dziś poleca się go dla każdej parafii.
ü Przeniesienie Najświętszego Sakramentu – pierwsza wzmianka o tym pochodzi z VII wieku. Kiedyś przechowywanie Chleba Eucharystycznego na wielki Piątek miało miejsce w Zakrystii. W Rzymie Najświętszy Sakrament przenosił sam papież. Towarzyszył mu lud, który pobożnie przyozdabiał miejsce przechowywania Najświętszego Sakramentu i stad wzięła się ciemnica, przypominająca ogród Getsemani i winienie Jezusa. Mszał Rzymski mówi o urządzeniu specjalnego ołtarza do przechowywaniu Najświętszego Sakramentu
ü Dendatio andalis – obnażenie ołtarza. Zwyczaj ten sięga VII-VIII wieku, kiedyś nakrywano ołtarz konkretnym płótnem. Ołtarz symbolizował samego Chrystusa. Obrządek ten ma szczególny wydźwięk przy sprawowaniu Eucharystii. Jest symbolem opuszczenia Chrystusa przez najbliższych i zdjęcie z Niego szat przed ukrzyżowaniem. Do zwyczaju tego należy także obmywanie mensji ołtarzowej winem z wodą.
ü Krepikatula, kołatki, tubale – w Wielki Czwartek w kościele milknie muzyka, wszelkie dzwonki. Jest to post dla naszych oczu i uszu. Eucharystia wieczorna Wielkiego Czwartku rozpoczyna Triduum Paschalne, a wiec jest spełnieniem zapowiedzianej przez Chrystusa Paschy. Jest wypełnieniem tego co Jezus kazał nam czynić na Jego pamiątkę. Ostatnia Wieczerza jest agapą Ojca Niebieskiego przekazana przez Jezusa w Duchu Świętym. Obmycie nóg jest symbolem miłości Chrystusa i prowadzi do udziału z Nim w dziele odkupienia, zbawienia; prowadzi do oddania siebie z miłości do bliźniego. Tego dnia Komunia Święta udzielana jest chorym bezpośrednio po mszy świętej. Przy obmyciu nóg idzie specjalna procesja z darami dla potrzebujących. Potem następuje zakończenie liturgii Męki Pańskiej, która powinna odbywać się o godzinie 15.00.
Wielki Piątek Męki Pańskiej jest to dzień śmierci i spoczynku Pana. Elementy liturgii Wielkopiątkowej w Rzymie:
ü Liturgia słowa zakończona uroczystą modlitwą wiernych. Normalnie nie było modlitwy wiernych a od 1570 pojawiła się w celebracji wielkopiątkowej. Pontyfikał Puranda zauważa, ze przy modlitwie wiernych nie powinno się mówić „módl się za nami” ani przyklękać; nawiązuje to do MT 27,29 kiedy to szydząc z Jezusa na krzyżu żołnierze przyklękali
ü Adoracja krzyża – początkowo adorowano relikwie krzyża, które szybko zastąpiono zwykłym krzyżem. Relikwie krzyża, korony cierniowej i gwoździ znajdują się w katedrze w Paryżu. Adoracja Krzyża pojawiła się w IX wieku w Rzymie. Diakon niósł krzyż a zanim podążał papież. W adoracji brało udział duchowieństwo. W Ix wieku pojawia się też zwyczaj zasłaniania i odsłania niania krzyża. Pius V w 1570 doprowadził do reformy trydenckiej, dzięki której do liturgii Wielkiego Piątku wprowadzono antyfonę „Oto drzewo krzyża na którym zawisło zbawienie świata. Pójdźmy za pokłonem”. Poza tym tego dnia odsłaniano krzyż
ü Komunia Święta – komunikowano w kościołach parafialnych od VIII wieku w XII-XIII wieku do powrócił Sakramentarz papieża Hadriana, stad przyjęto zwyczaj komunii świętej w Wielki Piątek, jest to jedyna w ciągu roku msza celebrowana z darów uprzednio konsekrowanych. Wieki średnie ograniczyły przyjmowanie Komunii Świętej tylko do kapłanów. Reforma z 1955przywróciła Komunię Świętą i wprowadza do liturgii uroczystą procesję do grobu. Tego dnia Najświętszy Sakrament przykrywa się tiulem na znak tego, że Jezusa teraz nie ma, że jest w grobie.
ü Depositio crucis – od X wieku pojawiają się świadectwa o składaniu krzyża w grobie. W Syrii był zwyczaj składania hostii do grobu. W Bawarii, Austrii do XVI wieku składano z hostią krzyż do grobu. U nas uroczyste przenosiny Najświętszego Sakramentu do grobu, przykrywamy go tiulem na znak nieobecności Boga, który teraz leży w grobie. Liturgia wielkiego piątku po soborze zawiera liturgię słowa, adorację krzyża, komunię świętą oraz procesje do grobu. Jest to misterium Chrystusa w tajemnicy historio zbawczej. W czasie liturgii wielkopiątkowej jest uroczyście czytana lub śpiewana męka Pańska z Ewangelii. Kolor szat liturgicznych to czerwony - nie jako kolor męczeństwa ale jako kolor królewski, kolor dostojeństwa. Tego dnia modlimy się o zjednoczenie ludzi wokół Zbawiciela. W adoracji ujęte jest misterium Paschalne. Podczas modlitwy po Komunii Świętej dziękujemy za nowe życie przez zmartwychwstanie. Jest to dzień Chrystusa Pana Umęczonego, Ukrzyżowanego i dzień złożenia Pana do grobu. Kościół powstrzymuje się w tym dniu od sprawowania Eucharystii, ale jest w zwyczaju tzw. ciemna jutrznia. Cała wielka sobota mija w tym duchu.
Niedziela Zmartwychwstania Pańskiego – uroczysta Wigilia Paschalna odbywa się w Wielka sobotę po I nieszporach Niedzieli Wielkanocnej. Jest to święto Światła Chrystusa. Została zachowana jedna z sekwencji podczas której stoimy, tuż przed Ewangelią a Alleluja. Pochodzi z X wieku. Nieszpory chrzcielne czyli II nieszpory Niedzieli Zmartwychwstania Pańskiego kończą święte Triduum Paschalne. Tego dnia dokonuje się odnowienie przyrzeczeń chrzcielnych. W Jerozolimie mamy opis takich nieszporów po Ps 92i Ps 1/3 magnificat następuje procesja kryza świętego, po czym serwowano wiernym 3 gatunki wina.
Oktawa uroczystości Zmartwychwstania Pańskiego – przedłuża nasze świętowanie. W tej oktawie nie ma żadnych wspomnień. Od papieża Jana Pawła II niedziela po niedzieli Zmartwychwstania Pańskiego jest niedziela Miłosierdzia Bożego i kończy oktawę wielkanocną. Tę uroczystość przedłuża Pięćdziesiątnica, czyli trwa Az do zesłania Ducha Świętego.
Od Zmartwychwstania do Pięćdziesiątnicy panuje nastrój radości i wesela; traktuje się to jako jeden dzień świąteczny. W niedzielę Wielkiej Nocy I czytanie jest z Dz i mówi o życiu pierwotnego Kościoła po Zmartwychwstaniu Chrystusa; II czytanie jest z 1P lub 1J lub Ap. Czytanie to najczęściej oddaje atmosferę wielkiej Nocy. Chrystus dla nas pokonał grzech i śmierć. Ewangelia tego dnia jest z J i ukazuje nam Chrystusa, jako Dobrego Pasterza lub mówi o Zesłaniu Ducha Świętego.
Uroczystość Wniebowstąpienia Chrystusa ma miejsce 40 dni po Zmartwychwstaniu. Dni powszednie po Wniebowstąpieniu przygotowują nas bezpośrednio do Zesłania Ducha Świętego; jest wtedy odprawiana tzw. nowenna do Ducha Świętego – na 9 dni przed uroczystością. Obecnie uroczystość tą przeniesiono na 7 –mą niedziele Wielkanocną. Czytania liturgii tego dnia zawierają opis obietnicy Zesłania Ducha Świętego, co kończy okres Pięćdziesiątnicy. Zbiegło się to z żydowskim świętem Zielonych Świąt. Żydzi dziękowali wtedy za żniwa, jest to wspomnienie przymierza z Bogiem na Synaju.. dla nas to nowe przymierze w duchu Świętym. Jest to ostatnia niedziela Wielkanocna i koniec okresu Wielkanocy.
Okres zwykły (33-34 tygodnie). W roku liturgicznym okres zwykły występuje dwukrotnie:
ü Od Niedzieli Chrztu Pańskiego do Środy Popielcowej
ü Po niedzieli Zesłania ducha Świętego do soboty przed I niedzielą Adwentu
W okresie zwykłym obowiązuje kolor zielony szat liturgicznych. W tym czasie liturgia świętuje całą tajemnicę Chrystusa, Jego życie, działalność. Liturgia niedzieli okresu zwykłego podzielona jest na 3 lata: rok A – Mt, rok B – Mk, rok C – Łk. W dni powszednie liturgia podzielona jest na 2 lata – rok I i II – jeden parzysty, drugi nieparzysty. W tym czasie stosujemy tzw. „continua”, czyli ciągłe czytanie Pisma Świętego. Obecnie czytana jest 1Sm. Każda niedziela zwykła ma własne oblicze przez teksty liturgiczne, które opisuje jedno z wydarzeń zbawczych lub prawd wiary. Kapłani powinni do tych tekstów nawiązywać w homiliach.
2 święta okresu zwykłego:
ü Zwiastowanie NMP – jest to święto o treści chrystologicznej, któremu Tradycja nadaje wydźwięk maryjny. Święto obchodzimy dokładnie 9 miesięcy przed Bożym Narodzeniem czyli 25 marca. Ewangelia św. Łukasza mówi, że tego dnia przyszedł do Maryi w Nazarecie Anioł i powiedział Jej, ze została wybrana na matkę Zbawiciela. Liturgiczny obchód tego święta sięga VII wieku. Zwykle wypada w wielkim poście, czasem nawet w wielkim tygodniu.
ü Ofiarowanie Pańskie – Matki Bożej Gromnicznej. Święto obchodzone 2 lutego. Od IV wieku obchodzone jako uroczystość na wschodzie. Treść święta dotyczy spotkania Symeona i Anny z Jezusem przyniesionym do świątyni w celu przedstawienia Go Bogu Ojcu. W VI wieku grecy przyjmują to święto i zmieniają jego charakter. Centralną osobą wydarzenia jest Jezus Chrystus. Ludowa nazwa nawiązuje tylko i wyłącznie do świec, które się wówczas święci. Procesja z zapalonymi świecami ma swoje źródło w tradycji pokutnej. Zwyczaj zapalonych świec przypada na przełom VIII i IX wieku. W tym dniu nawiązujemy do kantyku Symeona. Święto to cieszy się sympatia wiernych. Tradycyjnie gromnice przechowuje się za obrazem świętym wiszącym na ścianie; w chwili śmierci zapala się ją przy konającym, w czasie burzy stawia w oknie, w wypadku pożaru wychodzi się z nią na zewnątrz; świece te bronią tez przed drapieżnymi zwierzętami.
1
Notowała: Pawlukiewicz Krystyna
STUDENTKA26