HISTORIA LITURGII
(Na podstawie: ks. Tarsycjusz Sinka, Liturgika, Kraków 1997)
LITURGIA W PIERWSZYCH WIEKACH
W czasach apostolskich i poapostolskich liturgia ograniczała się do obrzędów istotnych. Nie miała jeszcze oprawy modlitewno-obrzędowej. Proste obrzędy liturgiczne w całym Kościele były mniej więcej jednakowe. Jak ta pierwotna liturgia wyglądała możemy dowiedzieć się z ksiąg Nowego Testamentu, zwłaszcza z Dziejów Apostolskich.
W pierwotnym Kościele ośrodkiem całego życia liturgicznego była Eucharystia, która za wzorem Ostatniej Wieczerzy i szabatnich uczt żydowskich, sprawowano w ramach uczt braterskich o charakterze religijnym (agapy). W niedzielę Eucharystia skupiała chrześcijan wokół stołu Pańskiego. Nabożeństwa eucharystyczne odbywały się w domach prywatnych. Natomiast na nabożeństwa modlitewno-dydaktyczne, apostołowie i pierwsi chrześcijanie pochodzenia żydowskiego, za wzorem Chrystusa, udawali się do synagog lub do świątyni.
Po oddzieleniu się chrześcijaństwa od żydostwa, chrześcijanie organizowali własne nabożeństwa odprawiane w domach prywatnych. W II wieku obydwa nabożeństwa: eucharystyczne i modlitewno-dydaktyczne połączyli razem. W takiej formie Msza Święta przetrwała do naszych czasów.
Mniej rozwinięta była liturgia sakramentów św., może dlatego, że nie miała wzorców w liturgii starotestamentalnej. Z przełomu I/II w. pochodzi dziełko Didache, czyli Nauka Dwunastu Apostołów, w którym między innymi są formuły modlitewne dotyczące Eucharystii i chrztu. Dają one pewne wyobrażenie, jak wyglądały ówczesne modlitwy liturgiczne.
Wiek II i III, to okres rozrastania się chrześcijaństwa. Chociaż zewnętrzne warunki, zwłaszcza prześladowania, nie sprzyjały swobodnemu rozwojowi liturgii, to nie uległ on zahamowaniu. Tam gdzie istniały lepsze warunki, jak np. na terenie królestwa perskiego, liturgia rozwijała się w kościołach, osiągając nawet pewien splendor. Na terenie imperium rzymskiego, obok liturgii odprawianej w domach (niedzielna Eucharystia, chrzest, wspólne modlitwy), także w katakumbach odbywały się nabożeństwa ku czci świętych męczenników. Stamtąd wywodzi się późniejszy kult świętych. Prześladowania nie zawsze miały jednakowe nasilenie. Bywały okresy większego spokoju, w których liturgia miała pewne możliwości rozwojowe.
Jedną z istotnych cech liturgii Kościoła był jej charakter hierarchiczny najmocniej podkreślany przez św. Ignacego Antiocheńskiego (zmarł w 110 r.). Udział wszystkich chrześcijan w liturgii był hierarchicznie uporządkowany tak, jak hierarchicznie zbudowana była sama społeczność wiernych. Każdy stopień tej hierarchii spełniał jemu przysługujące funkcje liturgiczne: biskup przewodniczył, diakoni usługiwali, lektorzy czytali Pismo Św., wierni brali czynny udział w zrozumiałej dla nich liturgii.
Liturgia była wtedy dostępna dla każdego z uczestników. Ceremonie liturgiczne były proste i jasne, a przez to dla ludzi zrozumiałe. Wszystko co działo się w czasie służby Bożej, co uczestnicy słyszeli, śpiewali i modlili się, było w mowie używanej na co dzień.
Liturgia pierwszych wieków chrześcijaństwa stanowiła centrum życia religijnego. Była ona dla wszystkich szkołą wiary, modlitwy i moralności. Wychowywała wiernych w duchu ofiarności. Uczestnicy liturgii, to uczestnicy w ofierze i męce Chrystusa. Przez liturgię zdobywali oni gotowość pójścia w ślady swojego Mistrza. Nieraz z liturgii szli na miejsce męczeństwa, aby dać świadectwo Chrystusowi. Zycie religijne było dla nich żywym kontaktem osobowym z Chrystusem, a przez Niego z Ojcem niebieskim. Skupiało się wokół Chrystusa, jedynego Pośrednika między Bogiem, a ludźmi (1 Tm 2,5). Liturgia rodziła świadomość i poczucie wspólnoty wszystkich uczestników, jako członków gminy chrześcijańskiej, stanowiącej cząstkę Świętego Kościoła Bożego. Kościół wówczas, to żywy organizm, w którym wszyscy tworzyli jedność z Chrystusem.
Liturgię pierwszych trzech wieków historycy nazywają czasem liturgią domową, ponieważ, z konieczności, musiała odbywać się przeważnie w domach prywatnych. Również jej rozwój ograniczony był do warunków domowych. Nie mogła pozwolić sobie na uroczyste formy obrzędowe, wymagające przestrzeni.
RODZINY LITURGICZNE
Do III w. w liturgii Kościoła panowała zasadnicza jedność. W poszczególnych Kościołach lokalnych liturgią kierował biskup. W IV wieku, związku z rozwojem organizacji kościelnej, kierownictwo w dziedzinie liturgii, z pojedynczych gmin, przeszło na wyższe jednostki administracyjne: na metropolie i patriarchaty.
Niektóre patriarchaty promieniowały wtedy życiem chrześcijańskim, rozwojem nauki teologicznej i dobrze zorganizowaną liturgią. Pod ich wpływem pozostawały okoliczne metropolie. Do tych szczególnych centrów należały: Aleksandria, Antiochia, Jerozolima, Rzym. Zarówno liturgie macierzyste, jak i liturgie o mniejszym zasięgu, odzwierciedlały miejscowe warunki i zwyczaje.
Twórczość liturgiczną na Wschodzie wzbogacali przede wszystkim święci: Bazyli Wielki (zm. 397 r.), Cyryl Jerozolimski (zm. 386 r.), Jan Chryzostom (zm.. 407 r.), Teodor z Mopswestii (zm. 428 r.), Cyryl Aleksandryjski (zm. 444 r.); a na Zachodzie Ambroży (zm. 397 r.), Augustyn (zm. 430 r.), Leon Wielki (zm. 461 r.), Gelazy (zm. 496 r.), Grzegorz Wielki (zm. 604 r.), Cezary z Arles (zm. 542 r.). We wschodnich liturgiach najbardziej znane stały się anafory św. Bazylego Wielkiego i św. Jana Chryzostoma, W liturgii zachodniej natomiast liczne były kolekty, prefacje i wstawki modlitewne w Kanonie Rzymskim (Communicantes i Hanc igitur).
-RODZINA ALEKSANDRYJSKA
Aleksandria, stolica świętego Marka Ewangelisty i patriarchat, była wybitnym centrum życia chrześcijańskiego. Dzięki zamkniętemu obszarowi geograficznemu liturgia aleksandryjska otrzymała charakter narodowy. Liturgię tę znamy z odkrytego w 1894 roku na górze Athos zbioru modlitw liturgicznych (Euchologion) biskupa trapiona z Thumis (zm. 362 r.). Znana jest również z pism Ojców Kościoła, zwłaszcza świętego Atanazego (zm. 373 r.). Liturgia ta miała cztery czytania biblijne, większą ilość anafor (św. Marka, św. Bazylego Wielkiego, św. Cyryla Aleksandryjskiego, św. Grzegorza z Nazjanzu), po raz pierwszy występuje tam aklamacja święty (Trishagion). Po IX wieku uległa liturgii bizantyńskiej.
Do rodziny aleksandryjskiej należy również liturgia koptyjska (przeważają monofizyci) i liturgia etiopska, która posiada dwadzieścia anafor, w tym jedna maryjna, ponieważ w liturgii tej żywy kult Bogarodzicy. W 1895 r. utworzono patriarchat koptyjski, złączony ze Stolicą Apostolską.
-RODZINA ANTIOCHEŃSKA
Antiochia była w Syrii miastem znaczącym, patriarchatem promieniującym w Kościele nauką i liturgią. Liturgia antiocheńska żyje nadal w obrządku jakobitów, związanym z imieniem Jakuba Bar Addai (VI w.); w obrządku maronickim, od mnicha Marona, który w V w. w Libanie stworzył swoistą liturgię; w obrządku chaldejskim, w Chaldei nad dolnym Eufratem; w obrządku malabarskim w Indiach (od miasta Malabar); w obrządku ormiańskim w Armenii i Gruzji; w obrządku jerozolimskim, związanym w szczególny sposób z miejscami wydarzeń zbawczych (bazyliki, pielgrzymki) - wywarł duży wpływ na inne obrządki - znany jest z Pamiętników Eterii (ok. 400 r.) i Katechez Cyryla Jerozolimskiego (t 386); w obrządku bizantyńskim, który kształtował swoją formę w Konstantynopolu, głównie pod wpływem Bazylego Wlk. (zm. 379 r.) i Jana Chryzostoma (zm. 407 r.). Liturgię tę, podobnie jak całą rodzinę antiocheńską, cechuje język biblijny i patrystyczny, obfita treść teologiczna, duża rozlewność i pobożnożć oraz kult Bogarodzicy i Świętych Pańskich (ikony), a także mistycyzm i tajemniczość (carskie wrota).
-RODZINA RZYMSKA
W rzymskim okręgu liturgia stabilizowała się pod wpływem liturgii wschodnich. Ludność zamieszkująca obszar patriarchatu rzymskiego w dużej mierze pochodziła ze wschodu. Znany był więc język i kultura grecka, zwłaszcza wśród warstw wyższych. Ponadto Rzym utrzymywał ze wschodem stosunki handlowe. Niewolnicy chrześcijańscy razem z towarami przywozili swoje zwyczaje, modlitwy, obrzędy i inne praktyki religijne. Wschodnie cechy liturgii rzymskiej widoczne są w Tradycjach Apostolskich Hipolita Rzymskiego (zm. 235 r.). Dopiero w IV w. liturgia rzymska została ostatecznie zlatynizowana. Obejmowała środkową i południową Italię.
Najbardziej zbliżoną do rzymskiej była liturgia afrykańska. Znana jest z pism Tertuliana (zm. Ok. 220 r.), św. Cypriana (zm. 258 r.) i św. Augustyna (zm. 430 r.). Liturgia afrykańska zaginęła w walkach z Arabami, którzy przeszli przez północną Afrykę i dotarli do Europy.
-RODZINA GALLIKAŃSKA
Za J. Mabillonem nazwą liturgii gallikańskiej obejmuje się obrządki zachodnie, z językiem łacińskim i wykazujące w znacznym stopniu cechy liturgii wschodnich. A. Adam i R. Berger nazwą tą obejmują wszystkie obrządki zachodnie z wyjątkiem Rzymu. Geograficznie jest to Górna Italia, Galia, Hiszpania i Wyspy Brytyjskie.
Liturgia gallikańska na terenie Galu, przetrwała do czasów Karola Wielkiego (zm. 814 r.). Podobnie jak liturgie wschodnie miała długie, rozlewne modlitwy, bogate w treść dogmatyczną. Wpływ liturgii antiocheńskiej widoczny jest w Liber mysteriorum św. Hilarego, biskupa z Poitier (zm. 376 r.). Na skutek reformy karolińskiej liturgia ta została wyparta przez liturgię rzymską tak dokładnie, że trudno ją dzisiaj zrekonstruować. Pewne pojęcie o niej dają Expositio brevis antiquae liturgiae gallicanae z ok. 600 r., Missale Gothicum z VII wieku i Missale z Bobbio z VIII wieku.
Liturgia ambrozjańska, zwana także mediolańską, od czasów Ambrożego (zm. 397 r.) wykazywała pewne odrębności i wpływy wschodnie, chociaż z obrządków gallikańskich najbardziej zbliżona jest do rzymskiej. Jej cechą charakterystyczną były hymny. Liturgię tę znamy z pism świętego Ambrożego. Jej romanizacja dokonała się między IX, a XI wiekiem. Do naszych czasów pielęgnowana była jedynie w samym Mediolanie w niektóre ustalone dni, według własnych ksiąg liturgicznych. Po Soborze Watykańskim II księgi te zreformowano w 1974 roku.
Liturgia starohiszpańska, zwana także mozarabską lub wizygocką, ponieważ obok wpływów liturgii wschodnich, posiada piętno arabskie i popierał ją Kościół wizygocki. Zajmowała cały półwysep Pirenejski. Jej głównym krzewicielem był św. Izydor z Sewilli (zm. 636 r.). Ukształtowała się jako liturgia samodzielna. Cechowała ją wielość Modlitw eucharystycznych, wyeksponowany kult męczenników hiszpańskich i jedno święto maryjne. Utrzymała się do czasów Grzegorza VII (zm. 1085 r.). Następnie uległa romanizacji. Do naszych czasów odprawiano w tym rycie w Toledo i Salamance. Głównymi jej zabytkami są Liber Ordinum i Missale Mixtum.
Liturgia starobrytyjsko-celtycka rozwijała się w Irlandii, Anglii oraz Szkocji, po wprowadzeniu tam zaczątków chrześcijaństwa przez św. Patryka (zm. 460 r.). Jej propagatorami było dwóch świętych Kolumbanów, jeden w VI, a drugi w VII w. Specjalnie pielęgnowana była w klasztorach św. Kolumbana (VI w.). Głównym dokumentem zachowanym do naszych czasów jest Missale de Stove z VIII w. Wykazuje wpływ elementów ludowych. Stopniowo ulegała romanizacji, jak inne obrządki zachodnie.
LITURGIA RZYMSKA OD IV DO VIII W.
Oficjalne uznanie religii chrześcijańskiej przez cesarza Konstantyna Wielkiego w 313 roku (Edykt Mediolański) i zrównanie jej w prawach z kultem pogańskim, uwolniło Kościół od wiekowego ucisku i postawiło w nowych zupełnie warunkach. Otwarte zostały przed liturgią wielkie możliwości rozwojowe.
Zaczęto budować wspaniałe świątynie chrześcijańskie w stylu bazylikowym, z których niejedna przetrwała do naszych czasów. Ich głównymi fundatorami byli biskupi zrównani w przywilejach z urzędnikami państwowymi, dysponującymi odpowiednimi funduszami. W nowych, przestronnych bazylikach liturgia wspaniale się rozwijała i nabierała coraz większego splendoru, na skutek przejmowania wielu elementów z ceremoniału dworskiego.
W liturgii rzymskiej pojawiły się wtedy: uroczyste wejście dostojnika, insygnia urzędowe, tron, pokłony. Straciła wówczas swój, wyżej wzmiankowany, charakter domowy.
W tym czasie liturgia stawała się coraz bardziej rzymska dzięki troskliwym zabiegom papieży Damazego (zm. 384 r.), Leona Wielkiego. (zm. 461 r.), Gelazego (zm. 496 r.) i Grzegorza Wielkiego (zm. 604 r.).
Za papieża Damazego łacina wyparła ostatecznie język grecki z liturgii rzymskiej. Język codzienny wszedł do liturgii. Leon Wielki zajął się tekstami liturgicznymi, dążąc do ich ujednolicenia.
Za papieży Gelazego i Grzegorza Wielkiego liturgia otrzymała swoją odrębną postać.
Liturgia rzymska tak się rozwinęła, że Grzegorz Wielki musiał skracać niektóre części liturgii (m.in. zniósł modlitwę powszechną). Mimo wielkich przemian w imperium rzymskim, mimo najazdów Germanów i Hunów, liturgia żyła i rozwijała się. Liturgia papieska była wyrazem wspólnoty społeczeństwa Miasta.
Oprócz prostszych form liturgii niedzielnej i świątecznej, w kościołach parafialnych Rzymu (tituli), ludność Miasta brała udział w coraz wspanialszej 1 i t u r g i i s t a c y j n e j. Była to uroczysta liturgia odprawiana przez papieża, w obecności jego dworu i społeczeństwa w jednym z kościołów Rzymu (statio). W niedziele i większe święta liturgia ta odbywała się co raz, to w innym kościele.
Na początku omawianego okresu, w kształtowaniu się liturgii rzymskiej pewną rolę odegrały obrzędy związane z c h r z t e m. Instytucji katechumenatu towarzyszyły różne obrzędy liturgiczne, szczególnie w okresie Wielkiego Postu, kiedy to katechumeni przygotowywali się do przyjęcia chrztu świętego we Wielką Sobotę. Był to ulubiony dzień udzielania chrztu świętego.
W związku ze sporami chrystologicznymi w IV w. charakterystyczne było kierowanie modlitw liturgicznych do Chrystusa jako Boga, a nie do Boga Ojca przez Chrystusa. Wtedy coraz bardziej zanikała świadomość o Chrystusie jako Kapłan...
STUDENTKA26